Non-fictie

BOEKEN NR. 7, SEPTEMBER 2023

Søren Kierkegaard: Of-Of

door Christophe Van Eecke

Met deze nieuwe vertaling van Kierkegaards Of-Of (1843) zet uitgeverij Damon haar reeks edities van de werken van de Deense filosoof voort. En ze voegen er hiermee zijn beroemdste werk aan toe, en voor velen ook zijn filosofisch hoofdwerk. Laat niemand daar echter uit afleiden dat het hier om een systematische filosofische verhandeling zou gaan, want zoals de titel suggereert is Of-Of een boek van onzekerheid, tegenspraak en afweging, zowel naar vorm als naar inhoud. Het is ongrijpbaar in zijn massiviteit en soms weerbarstig in taal en argumentatie. En op andere momenten dartelt het van fijnzinnig inzicht.  

Het boek is het kruispunt van verschillende bekommernissen van Kierkegaard, niet het minst zijn afgesprongen verloving met Regina Olsen, die hij niet kon doorzetten omdat hij haar de onvoorwaardelijke eerlijkheid die bij het huwelijk hoort, niet wilde aandoen. Daarin ligt een biografische sleutel tot het werk. Filosofisch is het boek een antwoord op de Duitse romantische filosofie, die de ironie (en dus het spel met schijn en wezen, een of-of van waarheid en verzinsel) als denkvorm en levensspel centraal had gesteld. Beide thema’s overlappen elkaar, want in Of-Of staat de vorm, de aard en de legitimiteit van het huwelijk centraal.
 
Het spel met schijn en wezen zet zich ook voort in de presentatie, want dit kloeke boek is geen homogene tekst: het valt uiteen in twee delen die elk uit verschillende opstellen, brieven en narratieven bestaan waarvan het auteurschap, dat sowieso nooit door Kierkegaard zelf wordt opgeëist maar schuil gaat achter een reeks pseudoniemen, onmogelijk eenduidig is vast te stellen. Het geheel wordt aangeboden als een pakket teksten dat in een oude schrijftafel werd teruggevonden, auteur onbekend, en Of-Of zelf werd door Kierkegaard ook uitgegeven onder het pseudoniem Victor Eremita, zodat er vele lagen van afstand en ironie rond de teksten en gedachten heen zitten.
 
Of-Of is geen eenvoudige lectuur. De stijl is vaak complex of stroef (de vertaler had kunnen helpen door iets meer interpunctie te gebruiken om hoofd- van bijzinnen te scheiden) en de gedachtegang is vaak lang en omslachtig. Dit is geen boek dat de lezer ideeën ter consumptie voorschotelt: het wil de lezer onzeker maken en tot nadenken uitnodigen. Dat nadenken gebeurt in eerste instantie met een zeer lange analyse van Mozarts Don Giovanni, wat zich ontwikkelt tot een reflectie over de verleidingskunst.  
 
Die thematiek bereikt zijn hoogtepunt in het beroemdste deel van Of-Of: ‘Het dagboek van een verleider’, dat zowat als een zelfstandige roman in het boek ligt. Hierin beschrijft Kierkegaard hoe een man zich tot taak stelt een meisje te verleiden en hierbij een trukendoos opentrekt (zoals het arrangeren van ‘toevallige’ ontmoetingen of haar opwachten op plaatsen waar zij regelmatig komt) die hem vandaag een metootje zou opleveren. Maar het ‘Dagboek’ is ongemeen fascinerende lectuur, niet het minst omdat hier (net zoals elders in Of-Of) regelmatig bijzonder scherpe psychologische inzichten worden gepresenteerd over de drijfveren achter de verleiding, verliefdheid, de liefde, het huwelijk.
 
Minder bekend is het opstel ‘De wisselbouw’, dat mogelijk voor nieuwkomers bij Kierkegaard (of bij Of-Of) een goede instapplaats is: hoewel het hier om een korte tekst gaat, staat hij vol cassante inzichten over de luiheid, de vriendschap, het huwelijk of het vermogen om te vergeten. Deze zijn soms zeer vermakelijk, soms cynisch en illusieloos, maar altijd doortastend in hun inzicht in de menselijke conditie. Kierkegaards opvattingen, of althans de opvattingen die de stemmen in het boek presenteren, werden indertijd trouwens als voldoende aanstootgevend ervaren om van het boek een succès de scandale te maken.
 
Moet men Of-Of (meteen) van kaft tot kaft lezen? Dat hoeft niet, en al zeker niet op het strand, want daar is het niet voor bedoeld. Het ‘Dagboek van een Verleider’ laat zich echter probleemloos zelfstandig lezen (en het leest als een roman), en ook een aantal van de kortere teksten (zoals ‘De wisselbouw’) zijn eveneens als op zich staande opstellen te genieten. Maar het is de dialoog tussen de verschillende fragmenten waar het Kierkegaard om te doen was, zodat het vermoedelijk goed is om, op de langere termijn, het boek minstens tweemaal van kaft tot kaft te lezen. De lezer leest hoedanook toch best eerst het korte maar efficiënte nawoord van Pieter Vos en Onno Zijlstra, zodat men weet waar men aan begint. De tekst zelf is toegerust met honderden verklarende noten van Paul Cruysberghs, een van de Kierkegaard-experten hier te lande.
 
Søren Kierkegaard: Of-Of. Een levensfragment uitgegeven door Victor Eremita, Damon, Eindhoven 2023, 860 p. ISBN 9789463403412. Vertaling van Enten/eller door Annelies van Hees. Distributie EPO

deze pagina printen of opslaan