Vertaald proza

BOEKEN NR. 9, NOVEMBER 2023

Nora Ikstena: Moedermelk

door T.M. van der Zwan

De Letse schrijfster Nora Ikstena debuteerde al in 1998, maar brak pas internationaal door met haar in 2015 verschenen roman Mātes piens, die nu in Nederlandse vertaling onder de titel Moedermelk is verschenen bij Uitgeverij Koppernik.    

Dat Ikstena met deze roman op internationaal niveau doorbrak is niet verwonderlijk: het boek is een klein literair meesterwerk, dat op knappe wijze enerzijds de persoonlijke levens van een moeder en dochter en anderzijds de politieke geschiedenis van het communistische Letland met elkaar verweeft (waarbij de onbekende en onbeminde Letse literatuurgeschiedenis niet onderbelicht blijft).
 
Het eerste en meest prominente thema is de moederdochterrelatie. De plot van de roman draait hoofdzakelijk om een moeder – een manisch-depressieve dokter en schrijfster met een problematische jeugd – en haar dochter. De relatie tussen de vrouw en het meisje is aanvankelijk stroef, maar wordt geleidelijk en met horten en stoten warmer en intiemer. De roman bevat enkele schokkende en ijzersterk geschreven passages, zoals die waarin de dochter haar moeder aantreft na een zelfmoordpoging. Evengoed is het verhaal gelardeerd met ontroerende scenes, bijvoorbeeld wanneer moeder en dochter samen paddenstoelen gaan plukken, in bed Moby Dick lezen of elkaars haren borstelen.
 
Ikstena weet de pathos gelukkig consequent te ontwijken door stijl en woordkeuze sober te houden, wat de talrijke beklemmende en intieme scenes alleen maar meer kracht geeft. Hier en daar laat ze een vleugje mystiek toe (wat overigens mooi afsteekt tegen de atheïstische sovjetmaatschappij waarin de personages leven), zoals wanneer de dochter ’s ochtends aan haar moeder vertelt: ‘Ik had een mooie droom waarin ik mezelf in de spiegel eerst als jouw moeder zag, dan als jou en daarna als mijzelf’. Dat droombeeld is typerend voor de sfeer van de roman: doordat het vertelperspectief wisselt tussen moeder en dochter, maar de ik-vorm consistent gehanteerd blijft, vervagen soms de grenzen tussen de twee personages, wat op aangename wijze symboliseert hoe ouder en kind altijd in zekere zin met elkaar overlappen, altijd minstens ten dele eenzelfde persoon zijn.
 
Het tweede thema, de relatie tussen het individu en de (sovjet)staat, contrasteert mooi met het eerste. Ikstena schildert een geraffineerd portret van de vrouwelijke ervaring in de verstikkende werkelijkheid van een patriarchaal en repressief regime. Zonder dat het boek vervalt tot pamflettistisch feminisme, wordt de lezer grondig met de neus op de feiten gedrukt wat betreft de ondergeschikte maatschappelijke positie van de vrouw in de Sovjet-Unie, en de simplistische beeldvorming die haar op die ondergeschikte plek houdt.
 
Moedermelk is een literair juweel, een boek dat zich niet zozeer vanaf de eerste pagina, maar pas geleidelijk aan ontpopt als een zeldzaamheid. Ikstena getuigt van de kracht van de menselijke verbeelding en legt de fysieke en mystieke banden bloot die ons verbinden, over generaties en politieke conflicten heen. Tot aan het memorabele slot toe blijft haar boek een intrigerende leeservaring.
 
Nora Ikstena: Moedermelk, Koppernik, Amsterdam 2023. 216 p. ISBN 9789083323909. Vertaling van Mātes piens door Brenda Lelie. Distributie De Wolken 

deze pagina printen of opslaan