Letterkunde

BOEKEN NR. 1, JANUARI 2024

Bart Slijper: Elk woord ging ademhalen. Het leven van de dichter Martinus Nijhoff

door Dirk De Geest

Martinus Nijhoff wordt algemeen beschouwd als een van de belangrijkste moderne Nederlandse dichters. Zijn werk is weliswaar weinig vernieuwend van vorm (hij hield zich ver van de experimenten van de avant-garde en het expressionisme) maar binnen die poëtica legde hij tal van eigentijdse accenten om de moderne tijd waarin hij leefde te registreren. Daarbij pleitte hij voor een radicale scheiding tussen de schrijver en het literaire werk. Literatuur is een autonome creatie van woorden, en de biografie van de schrijver vervult daarbij hoogstens aanvankelijk een functie. Waar het op aankomt is de verwoording die de lezer tot zich neemt en met betekenissen laadt. Het is een visie die internationaal op dat ogenblik door tal van prominente figuren wordt gehuldigd. Dat neemt echter niet weg dat Nijhoffs gedichten door en door gegrond zijn in zijn eigen leven en zijn eigen overtuigingen.  

In die zin is het goed dat nu eindelijk een gezaghebbende biografie van Nijhoff voorligt. Bart Slijper is een biografie die zich veelal houdt aan de feiten en minder op zoek is naar sensationele ontdekkingen dan sommige van zijn collega’s. Zijn eerdere biografieën van Bloem en Kloos waren bijzonder betrouwbaar, en ook de terughoudende manier waarop de auteur het literaire werk verbindt met het leven van de schrijver was bewonderenswaardig. Dezelfde kwaliteiten liggen ook ten grondslag aan zijn visie op het leven van Martinus Nijhoff, maar dat neemt niet weg dat dit voortreffelijk gedocumenteerde boek tal van feiten verheldert en ook heel wat literaire teksten verduidelijkt. Slijper heeft daarbij gebruikt gemaakt van Nijhoffs eigen autobiografische geschriften maar ook van tot dusver nauwelijks geraadpleegde documentatie, onder meer tal van ongepubliceerde teksten uit zijn jeugdjaren. Martinus Nijhoff, en zijn spoor ook zijn zoon, hebben echter heel wat relevante briefwisseling vernietigd, waardoor de biograaf geregeld moet gissen of niet bevestigde hypothesen formuleren.
 
Nijhoffs jeugd is grotendeels beïnvloed door de uiteenlopende temperamenten van zijn ouders. Zijn moeder was erg emotioneel en radicaal-religieus op het manische af: haar rol bij het Leger des Heils en haar vele godsdienstige gezangen hebben onmiskenbaar hun sporen nagelaten in het werk van de zelf ongelovige auteur. Nijhoffs vader was dan weer een succesvol zakenman, die het boek- en uitgeversbedrijf van de familie voortzette. De zorg voor het fijne boek is evenzeer een constante in Nijhoffs loopbaan. De jonge Martinus kende een weinig vreugdevolle jeugd: hij werd vaak noodgedwongen in een school geplaatst als intern, en zijn schoolresultaten waren allerminst opvallend. Wel laat Slijper zien hoe hij van jongs af aan gegrepen is door literatuur en dan vooral door het verlangen om zelf te schrijven. Vooral het schrijven van toneelstukken bood een mogelijkheid om allerlei thema’s waarmee de jongen worstelde ter sprake te brengen. Dat zet zich ook door tijdens de verdere studiejaren. Zo zijn er met name diverse (aanzetten tot) toneelstukken waarin de spanning centraal staat tussen dromen en idealen enerzijds en de onmogelijkheid om die daadwerkelijk te realiseren anderzijds. Dat geldt voor het maatschappelijke en individuele succes, maar ook op de visie op erotiek en liefde. Die spanning tussen de burgerlijke conventie van het huwelijk en de ongebonden erotische passie (ook de homo-erotiek) laat zich met enige omzichtigheid lezen als een voorbode voor Nijhoffs latere leven. Onophoudelijk tracht Nijhoff het comfort en het aanzien van de burger te verzoenen met de vrijheid van de kunstenaar.
 
Zijn eerste bundel verschijnt als een plaquette bij zijn huwelijk, een geschenk van zijn vader voor de genodigden. Wat later kent de boekuitgave De wandelaar een meer dan positieve ontvangst bij collega’s en critici. Het betekent de start van een indrukwekkend oeuvre, waarbij de dichter zich ook laat inspireren door internationale (met name Franse) eigentijdse literatuur. Het huwelijk blijft daarentegen erg wankel, want Netty Wind, zijn vrouw, verlaat al snel het huis en trekt naar Parijs en later naar Italië. Man en vrouw gaan voortaan grotendeels hun eigen weg, maar van een scheiding is lange tijd geen sprake. Nijhoff verblijft ook een tijdlang in Parijs, waar hij kennismaakt met de hoogtepunten van het moderne theater; in dat perspectief van zijn vertaling van Ramuz’ Geschiedenis van den soldaat te begrijpen.  
 
Voortaan zal Martinus Nijhoff passionele relaties onderhouden met (gehuwde) vrouwen, maar slechts indirect zijn de sporen daarvan in zijn werk terug te vinden. Meer en meer krijgt het werk zijn contouren. Aan de samenstelling van de bundel Vormen wordt hard gewerkt, het literaire netwerk van Nijhoff krijgt vaste vorm en in diverse essays formuleert hij zijn visie op poëzie en literatuur. Tussendoor blijft hij theaterstukken en vertalingen afwerken. Veel van die creaties zijn gelegenheidswerk in de beste betekenis van dat woord: geschreven naar aanleiding van vruchtbare contacten met kunstenaars en wetenschappers. Slijper reconstrueert die vriendschappen en laat zien hoezeer Nijhoff bij zijn creatieve werk door teksten van anderen werd geïnspireerd. Dat leidt op diverse plaatsen tot nieuwe inzichten, ook al blijven de literaire teksten vooral een illustratie bij het levensverhaal. Dat was weliswaar grotendeels bekend, maar de biograaf brengt heel wat nieuwe elementen aan en weet op tal van plaatsen onze kennis te verfijnen. Zeker voor de oorlogsperiode leidt dat tot hoofdstukken die een ander licht werpen op Nijhoffs literaire activiteiten (onder andere voor de illegale drukker Werkman).
 
Bart Slijper heeft een meer dan verdienstelijke biografie geschreven. Hij blijft betrouwbaar en voorzichtig in zijn interpretaties, en vaak treedt de verteller op de voorgrond om de lezer te waarschuwen voor al te snelle interpretaties of om erop te wijzen dat zijn hypotheses niet gestaafd kunnen worden wegens een gebrek aan voorhanden documenten. Dat het leven van Martinus Nijhoff al bij al verlopen is volgens burgerlijke patronen (zelfs zijn liefdesrelaties ontsnappen daar niet aan), wat deze biografie nogal voorspelbaar (en bij momenten een beetje saai) maakt, viel niet te verhelpen. In ieder geval heeft de schrijver het monument gekregen dat hijzelf niet meteen wilde. Hopelijk krijgt zijn werk nu opnieuw de aandacht en de waardering die het ten volle verdient.  
 
Bart Slijper: Elk woord ging ademhalen. Het leven van de dichter Martinus Nijhoff, Prometheus, Amsterdam 2023, 420 p. : ill. ISBN 9789044635973. Distributie L&M Books

deze pagina printen of opslaan