Nederlands proza

BOEKEN NR. 2, FEBRUARI 2024

Erdal Balci: De wedergeboorte

door Herman Jacobs

Wat heeft het voor zin om de aarde te redden?  

Erdal Balci is naar mijn smaak niet de beste, maar wel een van de betere columnisten die in ons taalgebied hun spoor trekken. Net zo vond ik zijn roman De gevangenisjaren niet de beste, maar wel een van de betere romans van 2022, en een belangrijke bovendien, en heb ik die twee jaar geleden dan ook in mijn eindejaarslijstje gezet. Het spijt me oprecht dat ik over zijn ambitieuze nieuwe, De wedergeboorte, niet even enthousiast kan zijn.
 
Het verhaal speelt ruim een eeuw in de toekomst. Op het achterplat lezen we:
 
‘Met de Grote Verhuizing heeft zowat de hele wereldbevolking zich teruggetrokken op het Europese continent. Om het klimaat te redden is de rest van de aarde teruggegeven aan dier en plant. Maar aan de strenge Europese regels en principes heeft de eigenzinnige Aziz [het hoofdpersonage, hj] zich niet gehouden. In het voorjaar van 2128 vertrekt hij naar de plek waar de aanhangers van de oude wereld broeden op revanche.’
 
Want er blijken in ‘Sidon’ – de naam voor al het buiten Europa gelegen én toch nog steeds door mensen bewoonde land – nog tamelijk grote restanten te bestaan van wat we maar ‘Amerika’, ‘Arabië’ en ‘China’ zullen noemen. Die staan achtereenvolgens voor de ongebreidelde macht van het geld en consumptieverslaving, obscurantisme en hysterie op religieuze basis, en totalitaire regulering en productiedwang (zeg maar semislavenarbeid).
 
Het is deze plompheid, dit zeer zwart-witte gebrek aan subtiliteit, dat het verhaal op ieder niveau kenmerkt, die het boek uiteindelijk de das omdoen. Hoe sympathiek de boodschap ook is (en hoe hartverwarmend dat iemand, hoewel niet zonder mitsen en maren en kritiek, toch wel ondubbelzinnig áchter Europa gaat staan): in het Europa van de tweeëntwintigste eeuw, dat ruimhartig zijn integrale grondgebied heeft opengesteld voor de rest van de wereldbevolking (waarvan overigens niemand gedwongen is zich bij de Grote Verhuizing aan te sluiten, alles is op vrijwillige basis gegaan), en waar alles bestierd en gereguleerd wordt door een neutrale AI-entiteit die ‘Zuster Robot’ wordt genoemd, is het hele leven ingericht volgens een ideologie van vriendschap en solidariteit die zowel het individu fnuikende groepsdwang tegengaat als iedere samenleving atomiserend teugelloos individualisme. En dankzij deze buitengewoon redelijke en tolerante ruimhartigheid is de wereld dus gered van de klimaathel waar hij op afstevende.
 
Het is niet dat er niet af en toe mooie passages vallen aan te strepen – de volgende bijvoorbeeld vond ik erg treffend, met een laatste zin om in te lijsten zelfs:
 
‘Gewend aan de rust en de stilte van Europa was het permanente kabaal hier [het Midden-Oosten, hj] een dreun voor zijn mentale gezondheid. Alsof de chaos op de weg, de mierenhoop van mensen in de straten, het massale getoeter van de auto’s niet genoeg was, waren ze bij het busstation ook getuige geweest van een bruiloft waarbij de mannen met het afvuren van geweren en de vrouwen met hun vreugdegeschreeuw zelfs de Turkse trommel en de Arabische klaroen overstemden.
Overal herrie, die als een geluidswal de stilte en de rust tegenhield, opdat beschaving geen kans kreeg om in de hoofden te sijpelen.’
 
Niettemin, het verhaal vermag niet echt te boeien. Het begint ermee dat Aziz, oorspronkelijk afkomstig uit Ahiska (het zeer overwegend Georgische gebied ten noordoosten van het huidige Kars in Turkije – ja, het bestaat echt, al wordt het in het Nederlands veelal niet met die Turkse naam aangeduid, maar met ‘Mescheti’, en de inwoners ervan met ‘Meschetische Turken’), dat Aziz dus veroordeeld wordt tot een verblijf in een Zelfkritiekcentrum, omdat hij de drie Europese principes heeft geschonden (zijnde 1. de autonomie van de vrouw, 2. de autonomie van het kind, en 3. de autonomie van het individu – ik zei het al, héél subtiel is het allemaal niet; zijn vrouwen en kinderen niet automatisch ook individuen, om maar eens iets te vragen? Kennelijk niet, anders zouden die eerste twee principes als zodanig niet eens bestaan). Maar hij gaat er gewoon vandoor, samen met een vriend, verlaat Europa via Istanbul, en komt nooit in zo’n ZKC aan.
 
Hoewel in het Europa van 2128 alles werkelijk op rolletjes lijkt te lopen en er wonderen van efficiëntie lijken te zijn verricht – men is er immers in geslaagd pakweg vijf miljard mensen onder te brengen, zodoende de bevolking van het Oude Continent verzevenvoudigend, zonder dat dat ook maar ergens tot ongeregeldheden heeft geleid – is er niettemin kennelijk geen enkel toezicht op de tenuitvoerlegging van Aziz’ straf? Heel geloofwaardig is het allemaal niet. Al heeft het wel iets geestigs dat Aziz’ rebellie in eerste instantie niet door welk principe dan ook is uitgelokt, maar door het pan-Europese tabaksverbod.
 
(Er rijden in Europa ook geen auto’s meer, er zijn zelfs geen asfaltwegen meer, en vliegen is uiteraard al helemaal uit den boze; zoals twee Europese meisjes die Europa vrijwillig verlaten op zeker ogenblik tegen Aziz en zijn vriend zeggen:
 
‘We gaan weg omdat er nooit een einde komt aan de beperkingen. Het is ooit begonnen met het fossielvrij maken van de wereld. Dat was de enige oplossing. Toen moest de hele wereld naar Europa verhuizen zodat we verlost waren van het verkeer van mensen en vracht tussen continenten. Daarna waren de auto’s in Europa zelf ook uit den boze. Ook het vliegen kon natuurlijk niet meer. Altijd het gezeur over de dingen die het leven een beetje leuk maken. Ja, de lucht is schoon, het klimaat is gered, de winters zijn terug, maar kijk wat ze met ons hebben gedaan. We willen plezier in het leven, we willen mooi zijn, we willen genieten. De machines die onze voorouders tot hun beschikking hadden, die willen we terug. Tot Tom het me vertelde wist ik niet dat die dingen van vroeger, zoals de speedboot, de helikopter en de brommer, weer worden gemaakt in Sidon. Ik wil op zo’n brommer zitten. En op zo’n zwarte weg rijden. Wat heeft het voor zin om de aarde te redden als we zelf door die beperkingen van Europa zo jong al verpieteren?’)
 
Wat die wedergeboorte betreft, waar de roman per slot van rekening zijn titel aan te danken heeft: die doelt in eerste instantie heel letterlijk op Aziz’ broertje Erai, op zijn tiende gestorven aan een agressieve vorm van leukemie. Maar: ‘In Europa geldt het recht op wedergeboorte voor te jong gestorven mensen. We hebben het bloed van jouw broer Erai bewaard om hem via een nieuwe geboorte een herkansing op het leven te geven. Hij zal dus dankzij een vrouw die zijn moeder wil worden weer ter wereld komen.’ Wat ook gebeurt (waarbij Aziz de vrouw in kwestie overigens éigenlijk allereerst gebruikt als fokdier, vandaar ook die aanklacht wegens overtreding van het eerste Europese principe), waarna – ach, dat doet er verder eigenlijks niets toe. Het verhaal schiet zoveel kanten op, eerst wég uit Europa, vervolgens ronddarrend in Sidon, dan toch weer naar Europa terugkerend, dat ten slotte niets er echt toe doet.
 
Citeerbare zinnen staan er zoals gezegd nu en dan echt wel in De wedergeboorte. ‘Aziz […] kon niet anders concluderen dan dat de mens sterfelijk is maar de vrijwillige slaaf in hem niet,’ zoals hij op zeker ogenblik bedenkt. Of: ‘Overleven was tenslotte niets anders dan dat je van de last op je schouders leerde houden.’ Maar het boek redden doen ze niet. En had ik al iets gezegd over de hier en daar behoorlijk onnatuurlijk klinkende dialogen?
 
(Waar nog eens bijkomt – en ook dat was in De gevangenisjaren toch echt anders, meen ik me te herinneren – dat er na de eerste honderd bladzijden ineens toch meer dan een handvol irritante taalfoutjes in de tekst beginnen op te duiken. De oplettende lezer zal al gemerkt hebben dat die eerste zin van het allereerste citaat hierboven, ‘Gewend aan de rust en de stilte van Europa enz.’, grammaticaal echt compleet in het honderd loopt, en dat ‘geluidswal’ het tegenovergestelde betekent van wat Balci ermee bedoelt, maar daar blijft het niet bij. Je kunt helaas moeiteloos twee dozijn gevallen aanstrepen van verkeerde voorzetsels en andere idiomatische missers (je kunt iemand echt niet in een keurslijf gieten, als van iemand niet op het eerste gezicht te zeggen valt hoe oud hij is, kun je niettemin zijn leeftijd niet ‘onvoorspelbaar’ noemen, en in het Nederlands zeg je ‘Spring in zee’, zónder lidwoord… En kun je bulken van trots?), zinnen waarin het werkwoord in getal niet overeenkomt met het onderwerp, woorden die zijn weggevallen... Nee, het gaat blijkbaar ook aan de Weteringschans niet best, anders had men wel meer tijd (= geld) besteed aan het persklaar maken van dit manuscript.)
 
‘Dit is een parabel die meer tot het hoofd dan tot het hart spreekt,’ besloot weken geleden Christiaan Weijts zijn (overigens zeer faire) recensie in De Groene Amsterdammer. Daar valt echt niets op af te dingen.
 
Erdal Balci: De wedergeboorte, De Geus, Amsterdam, 2023, 317 p. ISBN 9789044544404. Distributie L&M Books

deze pagina printen of opslaan