Nederlands proza

BOEKEN NR. 9, NOVEMBER 2025

Ivan Adriaenssens, Stijn Streuvels: Het leven en de dood in de ast

door Saskia de Bodt

Alhoewel Het leven en de dood in de ast van Stijn Streuvels tot het beste van de Vlaamse literatuur wordt gerekend -- en ik zoals bekend een liefhebber ben van het bloemrijke, associatieve taalgebruik van Streuvels -- had ik deze novelle uit 1926 nog nooit echt gelezen. De schrijver liep tegen het eind van zijn leven carrière toen hij het verhaal uitbracht en ik dacht altijd dat ik wel wist waar het over ging: een zelfde soort psychologische strijd als die van de vrek Scrooge van Dickens in A Christmas Carol, dat een kleine honderd jaar eerder verscheen. Een verhaal vol verwarrende dromen en nachtmerries met een hoofdpersoon die uiteindelijk bekeerd wordt tot het goede. Een verhaal met een moraal en een voorspelbare goede afloop.
 
Voor een klein deel klopt dat wel, dat wil zeggen waar het de nachtmerries betreft, maar Het leven en de dood in de ast is in tegenstelling tot A Christmas Carol absoluut niet romantisch, het is puur naturalisme heb ik intussen kunnen constateren. Het gaat niet zozeer om de moraal, er is geen happy end, geen verbetering. Streuvels trekt de lezer heel precies in de rauwe werkelijkheid van de armste arbeiders van de jaren 1920 en belicht het onvermijdelijke ervan. Hij laat ook zien dat geluk en vrijheid relatief zijn.
 
De hoofdpersonen van Het leven en de dood in de ast zijn drie dagloners, die tijdens een onstuimige nacht het vuur gaande moeten houden in een afgelegen schuur (de ‘ast’). Daarin worden witloofwortels gedroogd, die destijds als surrogaatkoffie voor het volk dienden. Een oude landloper zoekt een schuilplaats bij hen en zet met zijn verhalen over vrijheid en onafhankelijkheid de arbeiders aan het denken. Tussen het hakselen en sjouwen met de wortels en het opstoken van de vuren door krijgen de werkers in de ast onrustige dromen en laten ze hun leven aan zich voorbijgaan. Ze realiseren zich hoe ze zich zelf altijd maar hebben afgebeuld en nog afbeulen. Waarom heeft de een het zoveel beter dan de ander op de wereld?
 
Een van hen, Fliepo, is, wat je toen ‘onnozel’ noemde, ‘die is te dom, denkt niet, en meent dat alles in orde is als hij maar zijn schotel pap en zijn tarwen stuiten krijgt… De onnozelen zullen God zien…,’ denkt Hutsebolle, de baas van het stelletje. ‘Maar intussen nemen de rijken het beste deel weg… en zitten we hier de boer zijn suikerijen te drogen…’. En dan filosofeert hij verder over die boer, die het zelf ook moeilijk heeft omdat zijn oudste zoon alles naar beneden ‘stampt’ wat hij en zijn vrouw hebben opgebouwd. Maar dat is nog maar het begin van een reeks hallucinante flashbacks.
 
In 2021 bracht Lannoo Het leven en de dood in de ast opnieuw uit ter gelegenheid van de 150ste geboortedag van Streuvels, een sober boekje waarin het oorspronkelijke Vlaams zoveel mogelijk gehandhaafd is. Veel anders zou dat eigenlijk ook niet hebben gekund, want de inhoud, de boodschap, zou niet zonder die weelderige vorm, die heel subtiele, oorspronkelijke taal kunnen. In de praktijk betekende dit dat een aantal woorden een voetnoot hebben gekregen. In totaal zijn er dat 645 op 90 pagina’s! Dat klinkt absurd, maar het werkt wel. Want ‘dubbele jongens die ondereen staan poepgaaien, boerten en zottepraats vertellen, uit kortswijl’ dat begrijp je nog wel een beetje, maar moeilijker wordt het met ‘ge waart alevel in dolejorum’.
 
Dezelfde tekst van 2021, inclusief de noten, vormt nu de basis voor een geweldig mooi boek dat Lannoo vorige maand uitbracht: een adaptatie van Streuvels’ Het leven en de dood in de ast getekend door Ivan Petrus Adriaenssens. Deze graphic novel, zonder woorden, neemt je mee, in de sfeer van de tijd, in de duisternis waarin werk en dromen zich afspelen. Je voelt de hitte in de schuur, je ruikt het zweet en ziet de angst en de waanzin van de mannen daarbinnen. Zelf zegt Ivan Petrus in zijn toelichting achter in het boek, dat hij heeft geprobeerd de repetitieve handeling van de in een dichte ruimte opgesloten mannen door middel van beelden over te brengen, het ritme van hun sisyfusarbeid. Maar hij tekende ook het herinnerde plezier en het balanceren tussen geloof en ongeloof van mensen die met hun onderbewuste worden geconfronteerd. Je ziet de totale ontreddering wanneer de oude zwerver aan het sterven is op de kale vloer van de ast, de zwerver die hen allemaal aan het denken heeft gezet en de diepere lagen van hun onderbewustzijn naar boven heeft gebracht.
 
Dit alles wordt weergegeven door middel van een grote reeks van zeer intense tekeningen; maar het is toch fijn dat aan het eind van het boek de tekst van Streuvels (inclusief de voetnoten) integraal is opgenomen. Die combinatie van twee van elkaar gescheiden delen in één boek is, wat mij betreft, een zeer gelukkige, want tekst en beeld versterken elkaar op deze manier, zonder elkaar te beconcurreren. De kracht van de taal en de kracht van het beeld zijn beide, ieder op hun eigen manier, zeer overtuigend.
 
Adriaenssens begint en eindigt zijn getekende drama met een grote stapel donkere wortels en geeft daarmee, net als Streuvels met woorden doet, de onontkoombaarheid van het lot van de arbeiders aan. Het gaat allemaal gewoon door.
 
Ivan Adriaenssens, Stijn Streuvels: Het leven en de dood in de ast, Lannoo, Tielt 2025, 206 p. : ill. ISBN 9789401498302

deze pagina printen of opslaan