Vertaald proza

Amin Maalouf: De ontheemden

door Jan Baes

Opeenvolgende conflicten en burgeroorlogen die Libanon in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw teisterden, zijn er de oorzaak van dat een zeer gemengd en idealistisch vriendenclubje van twintigers, dat zich de 'Byzantijnen' noemde, uit elkaar is gevallen. Naargelang hun afkomst en de omstandigheden die hun deel werden, hebben ze getracht een weg te vinden in het leven. Zo is de Jood Naïm naar Brazilië geëmigreerd, waar hij de journalistiek beoefent. Albert, een wees en homoseksueel die ooit op het punt stond zelfmoord te plegen, werkt als futuroloog voor het Pentagon in Indiana. En Adam, een 49-jarige professor geschiedenis in Parijs, heeft wanneer het verhaal een aanvang neemt net een sabbatical genomen om een reeds lang aangekondigde biografie over Atilla de Hun te schrijven. Vrijdagochtend 20 april krijgt hij onverwacht een telefoontje van een van degenen die niet weggetrokken zijn. Mourad, een belangrijke medespeler in de conflicten aldaar die als minister in meerdere regeringen vuile handen heeft gemaakt, ligt op sterven en vraagt Adam langs te komen om hun geschil daarover alsnog uit te praten.
Nog dezelfde dag vertrekt deze naar Beiroet, na contact te hebben opgenomen met Sémiramis, de vrouw waarop hij toen dolverliefd was maar die een verhouding kreeg met Bilal, een van de eerste slachtoffers bij confrontatie tussen rivaliserende milities. Wanneer Adam de volgende ochtend belt met Tania, de vrouw van Mourad, hoort hij dat deze net gestorven is. Ze vraagt hem om een herdenkingsbijeenkomst te organiseren met alle nog levende vrienden. In de zestien dagen die volgen, zal Adam ze allen schrijven of ontmoeten — verbaasd over het enthousiasme waarmee ze op het voorstel ingaan — en herinneringen ophalend uit hun zo intens beleefde studentenjaren. Zoals bij de twee ingenieurstudenten, Ramez en Ramzi, de een moslim en de ander oriëntaals christen, die een soort tweelingschap vormden en samen een internationale carrière zouden uitbouwen, totdat Ramzi, walgend van de wereld van het grote geld waarin ze terecht waren gekomen, zich als broeder Basilius in een klooster terugtrok. Maar het ziet er naar uit dat ze elkaar, zonder uitzondering, op zaterdag 5 mei, in het hotel dat door Sémiramis gerund wordt, voor het eerst na vele jaren weer zullen ontmoeten.
We volgen de gebeurtenissen via een anonieme verteller, maar voornamelijk door de dagboeknotities die Adam bijhoudt, waarin hij het verloop van de contacten en ontmoetingen verwerkt, en zijn bedenkingen en twijfels uit over de tragische toestand waarin de Levant is terechtgekomen met alle gevolgen die dat voor hen allen heeft gehad en nog heeft. Een reis in de tijd met zijn 'rampzalige revoluties die in naam van de vrijheid, de vooruitgang, de rechtvaardigheid, het volk en de religie' werden en worden gevoerd, een reis ook naar het eigen verleden en een beoordeling van de beslissingen die elk van hen heeft genomen 'om te blijven en vuile handen te maken of weg te gaan en schone handen te houden'. Want 'van op afstand kun je straffeloos nee zeggen, ter plekke heb je niet altijd die vrijheid'.
Net als vroeger laaien de discussies weer op, maar dan getemperd door de desillusies en de dwalingen waarvan de meesten min of meer bewust zijn en die hen, naargelang de omstandigheden en het verlammende gevoel dat machteloosheid veroorzaakt, de weg van het cynisme of de onverschilligheid heeft opgestuurd. In een enkel geval ook naar het irrationele geloof — de 'weg van het cynisme terug naar de argeloosheid' —, die zowel tot een gevaarlijk militant activisme kan leiden als tot een passief, misschien wel nutteloos terugtrekken uit de samenleving.
Amin Maalouf schrijft expliciete, moreel geïnspireerde romans die hun doel niet missen. Met de wijsheid van de betrokken buitenstaander, van de voor altijd ontheemde, analyseert hij de goede bedoelingen zowel als de slechte uitkomsten van het menselijk denken en handelen. Beoordeelt conflicten tussen naties, religies, ideeën, met name in het Midden-Oosten; de verscheurende impasse waarin Joden en Arabieren klem zitten door hun 'concurrerende tragedies'. Beschouwt de problemen van emigratie en integratie die evenzeer de gast als de gastheer aangaan. Gelijk en ongelijk zijn voor hem nooit te claimen en altijd hebben beide kampen gelijk en ongelijk. Wat hem aan een bebaarde Salafist in het boek doet zeggen: 'Wat je in je hart draagt, dat gaat me niets aan. Wat je aan de buitenkant draagt is een publieke verklaring, bedoeld door derden. En dus gaat het mij wel degelijk wat aan. Ik heb het recht om het goed of af te keuren. Ik heb het recht om erdoor gesterkt of me er ongemakkelijk door te voelen.'
Een roman met een niet mis te verstane boodschap die tezelfdertijd genuanceerd en soms zelfs aarzelend is geschreven, in de vloeiende verteltrant die we van Maalouf kennen (en die soms te stroef wordt vertaald!) en wellicht daarom ook iets te duidelijk in opbouw en compositie. Maar dat is amper een puntje van kritiek voor een roman die alles in zich heeft om te beklijven.

Amin Maalouf, De ontheemden, De Geus Breda, 2013, 409 p., € 22,5. ISBN 9789044526196. Vert. van: Les désorientés door Marianne Gossije

Oorspronkelijk verschenen in de Leeswolf cop. 2013

deze pagina printen of opslaan