Nederlands proza

Herman Koch: Geachte heer M.

door Liesbeth Vantorre

Herman M. is een schrijver op zijn retour. Tenminste, daar vreest hij voor. Hij laat elk jaar weer op het boekenbal zijn gezicht zien (tot grote, maar verborgen ergernis van zijn veel jongere vrouw Ana) uit angst om vergeten te worden, hij geeft lezingen in bibliotheken voor een publiek waar hij uitermate op neerkijkt. Hij teert op oorlogsromans en op een succes van een veertigtal jaar geleden, toen hij grote faam maakte met een whodunit, Afrekening, gebaseerd op een waargebeurd verhaal. Een zeventienjarig meisje, Laura, begint een affaire met haar dertigjarige leraar geschiedenis, Jan Landzaat. Het meisje zet een punt achter de relatie en begint iets met klasgenoot Herman. De leraar geschiedenis stalkt Laura en verdwijnt na een ongewenst bezoek te hebben gebracht aan het vakantiehuis waar Herman en Laura de kerstvakantie doorbrengen. Het boek is aan de ‘tigste’ druk toe, het werd verfilmd, kortom: M. heeft aardig wat geld verdiend aan het verhaal door het met een wel bijzonder grote dichterlijke vrijheid van een ontknoping te voorzien. Een whodunit zonder dader of ontknoping, is immers geen whodunit. Maar M. had net iets te weinig gehoor voor de verdachten, zo vindt Herman, die inmiddels de middelbare leeftijd bereikt heeft en onder M. is komen wonen.
In een reeks onverstuurde brieven aan M. vertelt onderbuurman Herman zijn versie van de feiten. Zijn dreigende toon doet vermoeden dat Herman zelf een wat gestoorde persoonlijkheid is. Een stalker, zoals de leraar die voor zijn ogen verdween. Een personage dat zelf zijn verhaal wil schrijven (een schrijver zoals M. eigenlijk). Een manipulator.

Hoe lang blijft ze weg? Een week? Twee weken? het doet er niet zoveel toe. U bent alleen, dat is het voornaamste. Een week moet genoeg zijn.
Ja, ik heb bepaalde plannen met u, meneer M. U denkt misschien dat u alleen bent, maar vanaf vandaag ben ik er ook. In zekere zin ben ik er natuurlijk altijd al geweest, maar nu ben ik er echt. Ik ben er, en ik ga voorlopig niet meer weg.
Ik wens u een goede nacht - uw eerste nacht alleen. Ik doe nu de lichten uit, maar ik blijf bij u.

Het eerste hoofdstukje doet vermoeden dat Herman Koch hier - net zoals schrijver M. - aan een whodunit werkt: een waarin we zullen achterhalen hoe de leraar verdween, maar ook een waarin we zullen te weten komen wat Herman met M. van plan is. En dat belooft weinig goeds te zijn...

Whodunit?

Herman neemt de lezer mee op een bijna martelend trage, maar bijzonder spannende reconstructietocht. Al gauw blijkt dat hij al in zijn tienerjaren iets dreigends over zich had. Een eersteklas cynicus, wat toch uitzonderlijk is voor een zeventienjarige. Laura, de andere protagonist van het waargebeurde verhaal, heeft een fijn vriendengroepje en leuke ouders. De harmonie is compleet en perfect. Wanneer Herman voor het voetlicht treedt, wankelt het evenwicht. Hoewel hij naast een cynicus ook nog eens een manipulator blijkt te zijn, voelt Laura zich aangetrokken. De vriendschap met haar vrienden lijdt eronder en ze doet gekke dingen. Zoals de leraar geschiedenis verleiden om zich zichtbaar te maken voor Herman. Herman heeft werkelijk niks sympathieks in zich. Hij is een zwartgallige nar, die zijn omgeving duidelijk maakt hoe fake en middelmatig iedereen is. Omdat zijn ouders en leraren het niet kunnen, neemt hij zelf de regie in handen. Herman is met andere woorden een uitstekende hoofdverdachte.
M. dirigeert als schrijver fictieve levens. Hij bepaalt het lot van zijn personages. Wanneer hij een verhaal schrijft dat gebaseerd is op de waarheid, worstelt hij echter met het feit dat het echte verhaal geen ontknoping heeft. Herman regisseert het leven graag. Als tiener zette hij het leven van zijn leerkrachten en vrienden letterlijk in scène door perverse grapjes met hen uit te halen voor het oog van zijn camera. Schrijver M. en personage Herman vullen elkaar aan. M. heeft met Afrekening (de titel zegt genoeg) voor een ontknoping gezorgd, Herman weet wat er gebeurd is. Geachte heer M. houdt dus het midden tussen een whodunit en een whathappened, zoals Koch zijn roman noemt.

Middelmatig

In een interview met Cobra.be geeft Herman Koch aan dat Geachte heer M. over middelmatigheid gaat. Herman noemt leraars de middelmatigste mensensoort die er bestaat. Zo wordt er, aldus Koch, door zeventienjarigen over volwassenen in het algemeen en leerkrachten in het bijzonder gedacht. Maar hoe weinig middelmatig Herman ook wil zijn, hij is het wel. Hij denkt de touwtjes in handen te hebben, maar kan zich niet neerleggen bij het feit dat hij de waarheid niet in pacht heeft. Hoewel M. een vermaard schrijver is, is ook hij volgens Kochs definitie middelmatig: hij is iemand die denkt dat hij heel wat weet, maar geen relativeringsvermogen heeft om dat te betwijfelen. Ondanks zijn hoge leeftijd en toch wel schitterende literaire carrière heeft M. nog een enorme geldingsdrang en angst om vergeten te worden.
Herman Koch heeft zijn hoofdpersonages zijn eigen naam gegeven. Daardoor neemt de schrijver zichzelf natuurlijk met een korrel zout. Hij geeft twee uiterst eigenwijze, irritante, intrigerende maar toch o zo middelmatige figuren zijn eigen naam. Koch is zelf toch al een dertigtal jaar aan de slag als schrijver en als scenarist van tv-reeksen als Jiskefet en Voetbalvrouwen. Maar pas in 2009, bij de verschijning van Het diner, kreeg hij echt naamsbekendheid. Net zoals Afrekening van zijn hoofdpersonage M. werd zijn bestseller verfilmd, in 2013. Zomerhuis met zwembad volgde in 2011 en werd Kochs tweede gehypete roman. Maar op de achtergrond waren ook wel stemmen te horen die Zomerhuis met zwembad qua format te veel op Het diner vonden lijken.
In Geachte heer M. schept Herman Koch in een overigens magistrale vertelstijl weer een gelijkaardige, unheimliche sfeer. Dat past natuurlijk prima in het genre van de whatshappened, maar na 430 bladzijden spanning is de ontknoping een beetje gezocht en heeft de lezer het ook een beetje gehad. De vijf verhaallijnen zijn potentiële romans op zich. Zo zou het oorlogsverleden van M.’s familie een volwaardig verhaal kunnen vormen. Of het leven van zijn vrouw Ana, die haar jeugd opofferde om aan de zijde van een veel oudere schrijver te staan en voltijds hun kind op te voeden. Wat er van Laura en haar vrienden geworden is, is een bijzonder groot vraagteken, net zoals wat Herman uitvoerde tussen zijn zeventiende en zijn zevenenveertigste. Het verhaal van Jan Landzaat, de leraar, is er een van tragische jeugdliefdes en frustratie. Het zijn stuk voor stuk boeiende verhalen met net iets te veel losse eindjes. Koch probeert ze op het einde nog snel aan elkaar te knopen, maar de grote apotheose die je verwacht na een vuistdik boek vol spanning, ontbreekt. Maar hoewel Koch thematisch een beetje in de middelmatigheid dreigt te vervallen, is Geachte heer M. een heerlijk boek, dat leest als een trein. Koch heeft met deze roman weer bewezen dat hij echt wel een meester in stijl is.


Herman Koch, Geachte heer M., Ambo /Anthos Amsterdam, 2014, 429 p., € 22,95. ISBN 9789041415608. Distributie: Veen Bosch en Keuning

Oorspronkelijk verschenen in de Leeswolf 2014

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri