Nederlands proza
J. Bernlef: Geleende levens
door Erik de Smedt
Bestaan betekent een rol spelen. Eenvoudige geesten beseffen dat nauwelijks en koesteren het gevoel volledig samen te vallen met zichzelf. Voor anderen is identiteit niet iets statisch, maar de beweeglijke onderstroom van de wisselende rollen waarmee je je min of meer identificeert. De hoofdpersonages van de drie novellen in Geleende levens ervaren dat op intense wijze. Bernlef vertelt over een kantelmoment in hun leven, dat hen behoorlijk van streek brengt. Een acteur die twintig jaar de hoofdrol heeft gespeeld in een populaire reallifesoap, wordt van de ene op de andere dag uit de serie geschreven. Nadat hij voor de camera een fictieve dood is gestorven, moet hij een nieuw bestaan zien op te bouwen. Hij doolt een tijd in Nederland rond, waar hij vreemd genoeg plots door niemand meer wordt herkend, en probeert vervolgens zijn geluk te vinden als acteur in Amerika. Dat wil maar niet lukken. De dag voor hij terug wil vliegen wordt hij door een oud echtpaar, dat ooit voor de nazi's naar Amerika is gevlucht, voor een ander gehouden. Ongewild wordt dit 'de rol van zijn leven'. Het verhaal geeft aanleiding tot scherpe waarneming van de schijnbaar onbelangrijke, banale werkelijkheid en heeft ook cultuurkritische trekjes, maar het einde is erg deus ex machina. Dat laatste geldt nog sterker voor het titelverhaal over een oplichter die naar de opsporingsdienst is overgestapt en nu het gevaar loopt geliquideerd te worden. Hij krijgt de identiteit en de levensloop van een ander aangemeten en moet zich terugtrekken op het Franse platteland. Fictie en werkelijkheid, heden en verleden beginnen een duizelingwekkend spel, maar ook hier is het einde een verlegenheidsoplossing. De beste novelle, 'Eeuwige roem', speelt zich af in een voormalig Oostblokland, waarin duidelijk het Roemenië van Ceausescu doorschemert. Een bescheiden archiefambtenaar wordt aangesteld als bewaker van de weggehaalde standbeelden van de voormalige dictator Igor Streifer. Wanneer een gewiekst zakenman een nieuwe bestemming heeft voor de beelden ? hij stelt ze op in een themapark over het vroegere regime ? lijkt voor Julien Cocq en zijn vrouw een nieuw leven van welstand te beginnen. Tot blijkt dat ook die nieuwe werkelijkheid een masker is voor iets anders. Knap is dat de auteur hier het thema van identiteit, schijn en werkelijkheid onnadrukkelijk weet te verweven met een scherpe, satirische kijk op de overgang van communisme naar kapitalisme. Dat de raamvertelling in de ik- en het binnenverhaal in de hij-vorm staat, suggereert een milde voorkeur voor een eigener en een afkeer van een vervreemd bestaan. Maar ook dat eigene heeft zijn geheim. De bundel Geleende levens moet het vooral hebben van Bernlefs opmerkingsgave in het banale en zijn meesterlijke taalkracht. De thematiek is uiteraard niet nieuw. Daniel Kehlmann heeft er ingenieuzere verhalen rond geconstrueerd in Roem. De afgrondelijke betekenis van het spel met identiteit is met veel meer slagkracht behandeld door Sybren Polet in 'De meesteroplichter, een geval van verbeelding', een verhaal uit diens bundel 'emblemen' Droom van de oplichter: werkelijkheid.
J. Bernlef, Geleende levens, Querido Amsterdam, 2010, 209 p., € 18,95. ISBN 9789021437804
Oorspronkelijk verschenen in de Leeswolf 2010
deze pagina printen of opslaan