Vertaald proza

Johann Wolfgang Von Goethe: Affiniteiten

door Erik de Smedt

Minder naar de vorm dan naar de inhoud is Goethes roman Die Wahlverwandtschaften een experiment. Eduard en Charlotte leiden een bezadigd en gelukkig huwelijk op hun landgoed. Aanvankelijk tegen de zin van Charlotte
laat Eduard een jeugdvriend overkomen. Deze kapitein heeft talenten genoeg om hen
te helpen bij het omvormen van hun landgoed
tot een prachtig park. Charlotte van haar kant laat haar nichtje Ottilie, dat in een pensionaat verkommert, bij hen inwonen, in de hoop dat ze haar talenten beter zal kunnen ontwikkelen.
Tussen deze vier personages ontstaat iets wat de kapitein in een uiteenzetting over chemische theorie als volgt verwoordt: een geval 'waar vier tot dan twee aan twee verbonden wezens, met elkaar in contact gebracht, hun oorspronkelijke verhouding verlaten en zich opnieuw verbinden.' Eduard wordt verliefd op Ottilie, Charlotte op de kapitein. Anders dan haar man, die zich gedraagt als een egocentrisch en verwend kind, probeert Charlotte zichzelf te beheersen en de redelijkheid te laten primeren. Affiniteiten gaat dus over het oude conflict tussen verstand en hartstocht, maar dat wordt op een zodanig gelaagde en fijnzinnige manier uitgewerkt dat het een volstrekt nieuw thema lijkt, ook al is deze roman tweehonderd jaar oud. Een hoogtepunt is bijvoorbeeld de 'echtbreuk met eigen partner', een nachtelijke ontmoeting waarbij Eduard en Charlotte allebei hadden verwacht hun geliefde aan te treffen. Uit deze vereniging wordt een kind geboren, dat merkwaardig genoeg de trekken van Ottilie en de kapitein vertoont. Hoewel Eduard probeert ? door langere tijd te gaan reizen en zich bij een leger aan te sluiten ? in navolging van zijn vrouw afstand te doen van zijn passie, blijkt de natuurlijke aantrekkingskracht sterker dan morele of rationele overwegingen. Wanneer na een tragisch voorval, waar zijzelf schuld aan heeft, Ottilie hem afwijst, zich uit het leven terugtrekt en uiteindelijk sterft, kwijnt ook Eduard weg.
Goethes roman is vernuftig opgebouwd en zit vol spiegelingen, vooruitwijzingen, leidmotieven en symbolische details. Nevenpersonages verrijken ? door contrast of verheviging ? het thema, bijvoorbeeld de lichtzinnige graaf en barones, Charlottes oppervlakkige maar levenslustige dochter Luciane, de edelmoedige architect en de moraliserende oude Mittler. Affiniteiten is niet zozeer een liefdesroman als wel een psychologische en filosofische roman waarin Goethe reflecteert over de mens als natuur- en cultuurwezen. Zoals in veel van zijn werk staat het streven naar veredeling centraal, met de tegenkrachten in mens en natuur. Vooral de ontwikkeling van Ottilie, een laatbloeier, wordt prachtig beschreven, mede doordat Goethe aforistische fragmenten uit haar dagboek citeert. Ze begeleiden de handeling, blikken erop terug en lopen vooruit. Ze getuigen van Goethes diepe wijsheid. 'In welke situatie je je ook verplaatst, je stelt jezelf altijd ziende voor. Ik denk dat de mens alleen maar droomt om niet op te houden met zien. Het zou kunnen zijn dat het innerlijke licht eens uit ons naar buiten komt, zodat we geen ander licht meer nodig hebben.' Als je door de schijn van het melige wilt heenkijken dat deze roman soms aankleeft, is er veel wat het boek innemend maakt: de afwezigheid van ironie en cynisme, het ongegeneerd 'wij' en 'ons' zeggen, het opbouwende, vormende karakter ervan, het diepe psychologische en maatschappelijke inzicht. Ria van Hengel heeft het vaak ronduit archaïsche Duits in soepel hedendaags Nederlands omgezet, zonder getrouwheid en nauwkeurigheid uit het oog te verliezen en zonder de verschillen in tijd en denken te nivelleren. Dankzij de schitterende vertaling wordt de lectuur van Affiniteiten een authentieke maar comfortabele reis ver weg in de tijd, en toch actueel. 'Ze [Charlotte] waardeerde de belangstelling van de verstandige man [de assistent op het pensionaat] voor Ottilie, want ze had in haar leven voldoende leren inzien hoe hoog elke oprechte genegenheid geacht moet worden in een wereld waarin vooral onverschilligheid en afkeer zich thuisvoelen.'

Johann Wolfgang Von Goethe, Affiniteiten, Athenaeum-Polak en Van Gennep Amsterdam, 2010, 296 p., € 34,95. ISBN 9789025367299. Vert. van: Die Wahlverwandtschaften door Van Hengel, Ria

Oorspronkelijk verschenen in de Leeswolf 2010

deze pagina printen of opslaan