Vertaald proza

BOEKEN NR. 2, FEBRUARI 2018

José Saramago: Hellebaarden

door An Van Hecke

Een aanklacht tegen de waanzin van oorlog en de absurditeit van de internationale wapenhandel. Dat is Hellebaarden van José Saramago. Geen aanklacht met daverende, holle woorden, maar een subtiel en intiem werkje met een sterk ironische inslag.
 
Het postume boek van de Portugese Nobelprijswinnaar is op zijn minst gezegd merkwaardig. Op het eerste gezicht lijken het louter fragmenten van een onvoltooide roman, maar het is heel wat meer. In deze uitgave zitten ook aantekeningen over Hellebaarden uit het dagboek van Saramago (gedateerd van augustus 2009 tot februari 2010) en een nawoord. Daarin geeft de vertaler Harrie Lemmens een mooi overzicht van het hele oeuvre van Saramago. Het boek bevat ook een gesprek met Pilar del Río, Saramago’s weduwe. Tot slot zijn er de prachtige illustraties van Günter Grass, die aan de tekst een extra dimensie geven.
 
Zoals we in Saramago’s aantekeningen lezen, was de aanleiding voor dit boek een vraag die hij zich al lang stelde: ‘Waarom wordt er eigenlijk nooit gestaakt in een wapenfabriek?’ Het hoofdpersonage Artur Paz Semedo is werknemer in een Portugese wapenfabriek. Na het lezen van het boek L’espoir van Malraux en het zien van de gelijknamige film wil hij de historische archieven van het bedrijf onderzoeken. Malraux heeft het in zijn boek over arbeiders uit Milaan die gefusilleerd werden omdat ze granaten hadden gesaboteerd.
 
Artur Paz Semedo duikt met zijn onderzoek in de jaren dertig van de twintigste eeuw, de periode van de Spaanse Burgeroorlog. Zijn achternaam, Paz (vrede), is wellicht niet toevallig gekozen. Paz Semedo is een rustige man die zeer plichtsbewust zijn werk uitvoert. De relatie met zijn ex-vrouw Felícia, een ‘overtuigde en militante pacifiste’, is wat bizar. Ze zijn niet gescheiden, maar ‘wonen allebei op zichzelf’. De telefoongesprekken tussen hen beide zijn niet alleen een knappe weergave van ideologisch tegengestelde meningen. Ze geven ook een spanning weer tussen twee mensen die nog altijd van elkaar houden, maar dat niet willen of kunnen toegeven. Het idee om de bedrijfsarchieven te consulteren over een mogelijke sabotage van de werknemers in de jaren dertig, kwam trouwens van Felícia.
 
Bij een postuum werk, vooral als het onaf is, rijzen er altijd vragen en zit je als lezer toch wat met een dubbel gevoel. Wou Saramago dit echt wel publiceren? Zo ja, dan ook in deze vorm? Er zijn immers zaken die de schrijver waarschijnlijk nog zou herzien. Zelfs de vertaler voegt eenmalig een noot toe bij een zin met historisch-geografisch foute informatie (p. 74). Maar zonder iemand als Max Brod hadden we het onuitgegeven werk van Kafka ook nooit gekend. Brod ging daarmee zelfs in tegen Kafka’s uitdrukkelijke wens om zijn werk te verbranden. In het geval van Saramago worden de twijfels grotendeels weggenomen door het interview met Pilar del Río, die weigert Hellebaarden te zien als romanfragmenten: ‘Hellebaarden is een boek. En het is een statement.’ Saramago’s weduwe is ervan overtuigd dat het uitgegeven moest worden: ‘De lezers hebben recht op het héle oeuvre.’ Ze gaat zelfs verder: ‘Zijn uitgeverijen overal ter wereld hebben de plicht om dit werk ook te publiceren.’
 
Het is niet eenvoudig om de unieke stijl van Saramago te definiëren, maar toch slaagt de vertaler Harrie Lemmens er in zijn nawoord bijzonder goed in: 
 
‘Saramago’s boeken lees je niet met je ogen, maar met je oren, hij schrijft orale literatuur. En dat op een zeer speciale manier: niet rechttoe rechtaan, maar met zijsprongen en uitleg, met omwegen en afkortingen. Raamvertellingen dus, in de beste zin van het woord. Vol commentaar en filosofische beschouwingen.’
 
Saramago drukt ons bovendien met de neus op de feiten met uitspraken als de volgende:
 
‘Alle landen, wat ze ook mogen zijn, kapitalistisch, communistisch of fascistisch, fabriceren, kopen en verkopen wapens, en niet zelden gebruiken ze die tegen hun eigen inwoners. Uit de mond van de directeur van een wapenfabriek klonken die woorden welhaast als blasfemie.’
 
Hellebaarden is zonder twijfel een belangrijk document en het is dan ook niet overdreven dit werk als Saramago’s ‘testament’ te beschouwen, zoals op de achterflap wordt gesteld. De auteur heeft een uitgesproken visie over een wereld waarin wapenhandel sterk wordt gebanaliseerd en stelt de lezer voor fundamenteel ethische kwesties als oorlog, geweld en persoonlijke verantwoordelijkheid.
 
José Saramago: Hellebaarden, Meulenhoff, Amsterdam 2017, 132 p. Vert. van: Alabardas door Harrie Lemmens. ISBN 9789029091961. Distributie Lannoo

deze pagina printen of opslaan