Non-fictie

BOEKEN NR. 2, FEBRUARI 2018

Koen Hilberdink: J.B.W.P. Het leven van Johan Polak

door Jo Vanderwegen

Na knappe biografieën over onder meer de dichter Hans Lodeizen, boog Koen Hilberdink zich nu over het fascinerende leven van uitgever Johan Polak (1928-1992). Polak geldt nog steeds als een van de belangrijkste figuren in de Nederlandse literaire wereld. Hij verbond zijn naam aan de nog steeds succesvolle uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep en was oprichter van de gelijknamige Athenaeum-boekhandel aan het Spui in Amsterdam. Hilberdink slaagde er in een boeiend en compact verhaal te schrijven over het bewogen en veelal verborgen leven van Johan Polak. Daartoe kreeg hij inzage in de nagelaten archieven en persoonlijke documenten van de Stichting Johan Polak dat de nalatenschap van de uitgever beheert. In zijn onderzoek sprak Hilberdink tevens met tal van bekenden en familieleden van Johan Polak. Zo kon hij de vinger leggen op feiten en verbanden die soms slechts door weinigen geweten waren.
 
Al in 2012 publiceerde Hilberdink wat hij noemde een ‘deelstudie’ over het leven en werk van Johan Polak, onder de titel Boekenmanie. De geboorte van Johan Polak als uitgever. Zijn nieuwe werk, J.B.W.P. Het leven van Johan Polak, biedt een nóg vollediger beeld doordat Hilberdink dieper ingaat op Polaks rol in de emancipatie van de homo’s in de jaren zestig en ook laat zien hoe Polak denkt door middel van geld mensen voor zich te winnen en hen (seksuele) diensten laat verlenen.
 
Hilberdink schrijft factueel: over het feit dat zijn rijke joodse familie het beheer van hun bedrijf dient over te geven aan de bezetter; over hoe ze erin slagen dankzij het geld te overleven en hoe moeder Schwarz en zoon Johan zeer innig met elkaar verbonden blijven (vader overleed in april 1940 aan een hartkwaal). Wanneer Johan een kamer huurt bij de nog jonge Geert Van Oorschot (de latere uitgever), wordt de kiem voor zijn liefde voor handschriften, boeken en het uitgeversvak gelegd. Via het echtpaar Van Oorschot ontmoette Polak schrijvers als W.F. Hermans en M. Vasalis. Zijn liefde voor de poëzie van J.H. Leopold (1865-1925) zag hij bestendigd in de samenwerking met P.N. Van Eyck – zij zochten samen de dichterlijke nalatenschap van deze grote symbolistische dichter uit en publiceerden zijn verzameld werk. Het oeuvre van Leopold zal, samen met dat van Ida Gerhardt, een levenslange passie voor Polak blijven.
 
In zijn uitgeversbestaan ging Johan Polak aanvankelijk een samenwerking aan met de zakelijker ingestelde Rob Van Gennep. Later scheidden hun wegen zich, maar ze verloren elkaar niet uit het oog. Polak richtte zich meer op door hem bewonderde schrijvers, ongeacht de mogelijke winst die verkoop van hun boeken zou opleveren (K.P. Kavafis, Vladimir Nabokov en Marguerite Yourcenar zijn maar enkele van de auteurs in zijn fonds).  
Hilberdink beschrijft accuraat en objectief literaire vriendschappen en contacten, zoals de uitgebreide briefwisseling die Polak onderhield met Gerard Reve. Doorheen de lectuur krijgt de lezer steeds meer het beeld van een eenzaam man, gekweld door angsten (voor antisemitisme, voor ziekte, en later voor de aidsepidemie waarvan in de jaren tachtig stilaan bekend werd dat vooral homo’s getroffen werden). Zijn hele leven zou Johan Polak zich immers blijven profileren als ‘lelijk, homo en jood’ – wat er achter die façade werkelijk schuil ging komen we nu een klein beetje te weten dankzij het vele onderzoekswerk van Koen Hilberdink.
 
Zijn biografie is chronologisch opgebouwd en bevat een uitgebreid notenapparaat, bibliografie en personenregister. Dat laatste is ook wel echt nodig; want tientallen figuren passeren de revue. Gelukkig krijgt de lezer nergens het gevoel een opsomming van feiten of namen te lezen. Hilberdink schrijft immers onderhoudend en scherp, weet gebeurtenissen in de tijdsgeest te kaderen en is niet te beroerd de kleine kantjes van zijn hoofdfiguur in beeld te brengen. J.B.W.P. Het leven van Johan Polak boeit tot de laatste pagina dankzij een juiste balans tussen de verhalen over de persoon en de uitgever Johan Polak. Een zwart-wit katern en een leeslint verluchtigen deze verzorgde uitgave door Van Oorschot.
 
Koen Hilberdink: J.B.W.P. Het leven van Johan Polak, Van Oorschot, Amsterdam 2017, 313 p., ISBN 9789028261846. Distributie Elkedag Boeken 

deze pagina printen of opslaan