Vertaald proza

BOEKEN NR. 6, JUNI 2018

Olivier Guez: De verdwijning van Josef Mengele

door Jan Baes

Op 4 februari 1985 begint nabij Yad Vashem, het monument ter herdenking van de Holocaust in Jeruzalem, het 'schijnproces' tegen Jozef Mengele, de 'engel des doods' van Auschwitz. Enkele dagen voordien, op 27 januari, waren de nog overlevende slachtoffers van zijn misselijkmakende praktijken er samengekomen ter gelegenheid van de veertigste verjaardag van de bevrijding van het kamp.
 
Hun getuigenissen op het proces in Israël schokten de hele wereld en wat jarenlang amper sudderde, kwam plots tot een kookpunt. De publieke verontwaardiging, aangewakkerd door de media, zette een ware klopjacht op gang, een zoektocht waaraan Mengele tot dan toe, en dankzij de steun van vele andere nazi's en van zijn familie, had weten te ontkomen. De wereld leek eindelijk rijp om de volledige consequenties van de joodse tragedie te aanvaarden en men viel over elkaar heen om forse sommen op het hoofd van een van de meest spraakmakende oorlogsmisdadigers te zetten.
 
Drie miljoen vierhonderd duizend dollar in totaal, onder meer vanwege Israël, dat na de ontvoering van Eichmann te veel problemen in eigen land kreeg om de Mossad nog langer carte blanche te geven bij het opsporen en liquideren van hun voormalige beulen, de Duitse Bondsrepubliek waar de nieuwe generatie niet langer kon leven met het schuldige stilzwijgen waarin ze ongewild waren terecht gekomen, de Washington Post ten slotte en het Simon Wiesenthal Center, dat in zijn opzoekingen al te makkelijk geloof was gaan hechten aan de op een overmaat aan fantasie berustende mythes die rond de vlucht van Mengele waren ontstaan. De jacht werd open verklaard maar kwam rijkelijk te laat. Jozef Mengele was zes jaar voordien, op 7 februari 1979, verdronken in de oceaan nabij São Paulo.
 
In zijn zeer gedetailleerde reconstructie verhaalt Olivier Guez het leven van Mengele vanaf het ogenblik dat hij met de North King vanuit Genua koers zet naar Argentinië dat onder het bewind van Juan Perón geen graten zag in het herbergen van nazi's en andere oorlogsmisdadigers. Helmut Gregor, zoals hij dan heet, stapt op 22 juni 1949 van boord in Buenos Aires. Hij is 39 jaar oud, denkt veilig te zijn en met open armen te zullen worden ontvangen.
 
Als een schijnbaar onbelangrijk SS-kapitein zal Helmut Gregor eerst moeite hebben om in Argentijnse nazikringen aanvaard te worden op het niveau dat hij zich toerekent. En het zal nog een tijdje duren vooraleer hij zich als Jozef Mengele, ‘de bewaker van het zuivere ras en de alchimist van de nieuwe mens’ durft bekend te maken. Dat gebeurt pas nadat hij vriendschap zal sluiten met mensen als Eberhard Fritsch, uitgever van het Argentijns nazitijdschrift Der Weg, Carlos Fuldner, SS-Hauptsturmführer en nazibankier, Willem Sassen, een Nederlands oostfronter, en de oorlogspiloot Uli Rudel, die hem overal introduceren en niet weinig trots zijn als ze vernemen met wie ze in feite te doen hebben.
 
Daarbij komt dat de politiek van Juan Perón, die de deuren steeds wijder openzet voor nazi's en fascisten van overal ter wereld, het mogelijk maakt voor Mengele om een paspoort aan te vragen onder zijn werkelijke naam. Dat geeft hem de mogelijkheid om volop in zaken te gaan. En, als geroutineerd arts bekend bij de betere kringen, blijkt hij altijd bereid jonge meisjes en vrouwen die ongewenst zwanger worden te helpen. Hij kan het zich nu zelfs veroorloven naar Duitsland en Zwitserland te gaan om de scheiding met zijn eerste vrouw te regelen. Intussen is ook Adolf Eichmann, onder de schuilnaam Ricardo Klement, in Argentinië aangekomen zodat Mengele enigszins wordt onttroond als de belangrijkste nazi in Buenos Aires.
 
Maar dan verliest Perón de verkiezingen en moet aftreden. Het nieuwe bestuur bekijkt de nazi's met veel minder sympathie. Ook in Duitsland begint van alles te bewegen. Bauer, de procureur-generaal van Hessen, tekent een arrestatiebevel voor Eichmann. En in Israël krijgt de Mossad vrij spel. Een commando zal er op 11 mei 1960 uiteindelijk in slagen Eichmann te ontvoeren.
 
Ook voor Mengele wordt de toestand plots precair. Er loopt een onderzoek tegen hem over de dood van een 15-jarig meisje na een illegale abortus. In het Duitse Ulm dient Ernst Schnabel klacht in en ook Hermann Langbein van het Internationaal Auschwitz Comité zit achter hem aan. Hij vlucht naar het Paraguay van Stroessner en krijgt er zonder al te veel problemen het staatsburgerschap, maar moet ook daar vertrekken nu de geschiedenis van Mengele alom bekend raakt en zelfs de Zuid-Amerikaanse nazi's afstand van hem beginnen te nemen. Hij vlucht overhaast naar Brazilië met een nieuw paspoort. 
Van dan af aan wordt zijn leven een hel. Als een ‘moderne Kaïn’ dwaalt hij door het land, geholpen door de weinige vrienden die hem nog resten en de steun van de familie die veel geld betaalt om hem onder te brengen bij een Hongaarse familie. Geza en Gitta Stammer komen er langzaam achter wie zij verbergen en maken dankbaar van de gelegenheid gebruik om bij latere verhuizingen steeds meer te profiteren van hun positie. De familie betaalt toch.
 
Mengele wordt intussen steeds wantrouwiger en angstiger. Hij bouwt een uitkijktoren waar hij urenlang met een verrekijker de velden afspeurt. Hij houdt er een roedel waakhonden op na. Hij heeft zijn humeur steeds minder onder controle. Krankzinnigheid hangt in de lucht, zeggen zijn laatste twee getrouwen Pedro Gerhard en Wolfram Bossert, de enigen die het contact met de buitenwereld en de familie nog kunnen en mogen onderhouden.
 
De egocentrische manipulator en psychopaat die Mengele meer en meer wordt, wordt totaal paranoïde. De laatste jaren van zijn leven belandt hij in een onderkomen bungalow in een armoedige voorstad van São Paulo waar hij leeft als een kluizenaar. De zoon die hij had uit zijn eerste huwelijk, Rolf, komt hem daar nog opzoeken. Maar de confrontatie is uiterst pijnlijk. Rolf ontmoet een uiterst rancuneuze man die alles glashard blijft ontkennen en nog helemaal achter de nazi-praktijken en zijn eigen laboratoriumexperimenten in Auschwitz blijft staan. Alles wat hij heeft gedaan was op bevel en nodig, vindt hij. Kijk maar in welke staat de wereld nu is ? Zijn we nu beter af ?
 
Het zal uiteindelijk Rolf zijn die, na de dood van zijn vader, alle documenten (papieren, briefwisseling, dagboeknotities...) zal vrijgeven. Ze vormen de basis van deze biografische roman ; een verbluffend minutieuze reconstructie van de vlucht van Mengele en een meer dan geloofwaardig portret van de man die meer dan wie dan ook het symbool werd van de meest onmenselijke kant van de nazi-ideologie en van de gruwel van de vernietigingskampen.
 
Het documentaire aspect haalt het bij Olivier Guez ongetwijfeld op het fictionele en het literaire - van wat toch als een roman wordt aangekondigd - raakt door een teveel aan feiten en weetjes enigszins ondergesneeuwd. Maar dat kan hier, gelet op het onderwerp, moeilijk als een zwakte worden beschouwd. Het boek werd bekroond met de Prix Renaudot 2017.
 
Olivier Guez: De verdwijning van Josef Mengele, Meulenhoff, Amsterdam 2018, 223 p. ISBN 9789029092401. Vertaling van La disparition de Josef Mengele door Saskia Taggenbrock, Geertrui Marks, Martine Woudt. Distributie Lannoo 

deze pagina printen of opslaan