Nederlands proza
Anna Enquist: Contrapunt
door Sarah Vankersschaever
“Zo ontstond de
ongehoorde muziek die later de naam 'Goldbergvariaties' zou krijgen, bedoeld om
het gemoed van muziekliefhebbers te verkwikken, zoals op de voorpagina stond.
Dat was een leugen; het voornaamste doel van de variaties was dat zij de
schepper ervan voor krankzinnigheid moesten behoeden."
Zoals Bach zich na
de dood van zijn zoon afzonderde met klanken, zo sloot Anna Enquist zich op met
de taal. Aandachtig luisterend naar de Goldbergvariaties van Bach, schrijft ze
een grafmonument voor een verloren kind. Een aria voor haar dochter.
Anna Enquist laat een vrouw aan het woord: "De vrouw
heette simpelweg 'vrouw', misschien 'moeder'. Er waren
naamgevingsproblemen." Wie op de hoogte is van de onvolledigheid die
Enquists leven tekent, heeft de optelsom van de schrijfster en de vrouw snel
gemaakt. Contrapunt is het kunstwerk dat de vrouw moet behoeden voor
krankzinnigheid. Een antwoord op de wens haar kind te beschrijven.
Als je de herinneringen aan je dochter afgeeft aan de taal, moet de
structuur sterk genoeg zijn om zoiets kostbaars te dragen. Contrapunt is
opgedeeld volgens het ritme van de Goldbergvariaties: een aria, dertig
variaties en een laatste aria da capo. Elke variatie staat voor een
herinnering. Variatie 12 met onverbiddelijk hamerende klanken die elkaar in de
rede vallen: moeder en dochter hebben ruzie. Variatie 29 als een woeste
krachtmeting met de muziek: de dochter overlijdt.
In
het verhaal wisselen flarden herinneringen en muziektechnische mijmeringen
elkaar af. Die laatste passages vertragen soms nodeloos het verhaal, maar ze
zijn onmisbaar om de link te behouden tussen Bach en Enquist. Toch struikel je
als lezer vaak over termen als neerdalende sequensen, voorhoudingen en
dubbelslagen. Als je niet vertrouwd bent met de vaktaal, kan zelfs een cd van
Bach geen uitkomst bieden.
Het laatste hoofdstuk van Contrapunt
had 'nawoord' kunnen heten, maar een moeder die al schrijvend afscheid neemt
van haar kind, kiest geen woorden waarin het einde zich aankondigt. Liever
'aria da capo': 'vanaf het begin', de speler moet alles vanaf het begin opnieuw
spelen. De schrijfster moet het boek opnieuw schrijven, de lezer moet het
opnieuw lezen. Anna Enquist haalt adem in woorden als 'opnieuw'. Ze bieden
tegengewicht voor het verstikkende 'nooit weer'. Want altijd is er weer het
koude kind. Het kind dat Enquist in de armen van de taal dwingt.
Ook de titel verbergt een literaire strategie. Een contrapunt duidt
in de muziektheorie op het verband tussen twee of meer stemmen. In de roman
zijn alle stemmen ondergeschikt aan die van de moeder en de dochter. In deze
tweestemmigheid zit de tragiek van Contrapunt:
het is geen dialoog. Het is een dubbelrol voor een vrouw.
Contrapunt is een variatie
op de afscheidsliederen die Anna Enquist reeds schreef in dichtbundels als De
tussentijd. Ze hoopt dat de taal voor haar dezelfde troost brengt als de
muziek voor Bach. Zoals Igor Stravinsky zei: "Muziek herstelt de orde in
chaos, met name de relatie van de mens tot de tijd". Contrapunt als
een eerlijke poging om samen met de tijd het trauma te bezweren.
Anna Enquist:
Contrapunt, De Arbeiderspers, Amsterdam 2015, 205 p. ISBN 9789029586078.
Distributie L&M Books
Oorspronkelijk verschenen in
De Leeswolf
deze pagina printen of opslaan