Teste,
demon van de mogelijkheid
Meneer Teste, een onopvallende, zwijgzame figuur van een jaar of veertig,
observeert voortdurend. Hij is een verlichte geest die gevoelens noch
verlangens kent; hij oordeelt niet, hoeft zelfs niet te praten om zijn omgeving
nederig te stemmen. Teste kan niet anders dan imponeren want hij lijkt erin
geslaagd wetten van de geest te ontdekken die wij niet kennen. Hij is zijn
eigen systeem geworden, kent zichzelf uit het hoofd, heeft niets of niemand
nodig, ziet hoe hij zichzelf ziet enzovoort. Hij is volkomen meester over zijn
gedachten en heeft een graad van innerlijke beschaving bereikt waarin het
bewustzijn geen meningen meer verdraagt, tenzij met een eindeloze stoet van
nuanceringen. Teste is een man zonder eigenschappen.
Meneer Teste is een
verzameling losse aantekeningen, door dichter en filosoof Paul Valéry bij
elkaar geschreven tussen 1896 en 1945. Het is geen afgerond geheel. Teste is
verwekt in 'vreemde excessen van zelfbewustzijn' van zijn schepper, die naar
eigen zeggen leed aan 'de acute kwaal van de precisie'. Meneer Teste is een
idee, een hersenspinsel dat zich ontwikkelde tot een oneindig aantal mogelijkheden.
Hij is niets anders dan de demon van de mogelijkheid. Vertaler Piet Meeuse
gewaagt in zijn nawoord van 'een ongeboren romanfiguur, een hypothese'.
Meneer Teste
is fysisch noch metafysisch van aard; veeleer patafysisch. Patafysica wordt gedefineerd
als de wetenschap van denkbeeldige oplossingen, die zoekt naar de wetmatigheid
van de uitzondering en al doende een universum exploreert dat parallel loopt
met de officieel erkende wereld. Met een patafysisch oog naar de wereld kijken,
is een nuttige vorm van bevreemding. Meneer Teste verpersoonlijkt de
wetmatigheid van de uitzondering.
Contouren van meneer Teste
Van Testes
aura gaat 'een bijna muzikale betovering' uit. Brieven en getuigenissen van een
handvol familieleden en vrienden verlenen hem contouren. Allen zijn ze
gebiologeerd door deze superieure geest, die ze door projectie en idealisering
mythische proporties geven. De drang is groot om aan Teste, louter geest, een
lichaam toe te kennen, gevoelens toe te schrijven. Wat kunnen we anders dan
Teste, wiens wezen is geconcentreerd op een bepaalde plek aan de grenzen van
het bewustzijn ('het diamanten ogenblik', dat idee en ding tegelijkertijd is),
te bewonderen?
Brieven en getuigenissen van derden
In een brief aan een
vriend des huizes, vertelt Testes echtgenote Émilie dat zij genot beleeft aan
abstracte dingen die voor haar te hoog gegrepen zijn. Van Testes gevoelens voor
haar weet zij niets. Zijn hoofd is 'een verzegelde schatkamer' en of hij een hart
heeft, weet ze ook niet. Houdt Teste van haar? Bestudeert hij haar of gebruikt
hij haar om iets anders te bestuderen? Voor mevrouw Émilie Teste is dat van
geen belang; gewillig laat ze haar geest door de zijne omsluiten.
Testes onthechting fascineert
zelfs de priester, die niet weet of hij er het goede of het kwade in moet zien.
'Geen zielszwakte, geen innerlijke duisternis, niets dat uit de instincten van
vrees of begeerte voortkomt, ook niets dat gericht is op naastenliefde... hoe
moet je zo iemand beoordelen?'
Een wetenschappelijk ingestelde kennis buigt zich over 'het
geval Teste', een curiosum. 'We kunnen hem beschouwen als een aberratie, een
afwijking van het normale, maar dan met een buitensporige vitaliteit.'
Logboek van meneer
Teste
Dan volgt waar menig lezer ongetwijfeld op zit te
wachten: aantekeningen van meneer Teste zelf. In een gebed richt Teste zich tot
een hoger wezen, wat bekent dat hij van zijn geest een afgod heeft gemaakt en
zich inwendig heeft opgeofferd aan wat hij zou willen zijn. Zijn hoofd, 'als
het ware het heiligdom en het bordeel van de mogelijkheden', zit vol gespleten
inzichten. Na jaren van lezen, van weerleggingen, overpeinzingen, inwendige
combinaties en observaties, is hij tot het besef gekomen 'dat zijn aandacht
zich oneindig zou kunnen verdiepen en dat het idee ergens een eindpunt te
bereiken geen enkele zin meer heeft in een geest die zichzelf goed genoeg
kent'.
Treurmars
van het denken
In tegenstelling tot hoe anderen hem zien,
maken Testes gedachten over zichzelf hem feilbaar. Ook hij kent pijn. Hij
gebruikt ideeën als middelen tot transformatie, heeft gaandeweg een vreemde
blik op de dingen ontwikkeld: 'de blik van een mens die niet herkent, die
buiten de wereld is'. Het oog als grens tussen het zijn en het niet-zijn, is
typerend voor de denker. Het is ook de blik van een stervende. Vrijheid is dus
zelfs in Testes geval relatief.
Wandeling met meneer Teste
Samen met
Teste observeren we, maken kennis met de rijkdom van het solitaire ontdekken,
'laven ons aan het voorbijgaan', het hoofd vol van rijke schakeringen. We zijn
vooral geen stukje menigte. In Testes wereld is er waarneming en verkenning, er
zijn gedachten en verbindingen, maar er is geen finaliteit. Oordelen ontbreken.
Teste is een man van precisie, wars van pretenties, illusies, verlangens. Hij
is de eeuwige waarnemer, het tegendeel van een gek.
Mogelijkheden van meneer Teste
De creatie Teste is zowel etherisch als fundamenteel, een idee
waarop een hele werkelijkheid gebouwd kan worden. Hij is een man van glas die
zichzelf weerspiegelt en tot in het oneindige weerkaatst. Paradox: hij kan niet
bestaan, omdat hij alle mogelijkheden is. Kan het mogelijke het enige
uitgangspunt zijn voor het werkelijke?
Meneer Teste is een
intellectuele oefening zonder weerga. Een goudmijn voor filosofisch ingestelde
lezers, voor ieder die zich vragen stelt over het werkelijkheidsgehalte van
zichzelf en de wereld. Er staat geen zin in die niet verdient om er lang en
diep over na te denken. Zelfs voor Paul Valéry is zijn schepping een raadsel
gebleven. Tot aan zijn dood maakte hij heel wat begeleidende schetsen bij zijn
'Idée Monstre', die in het boek helaas niet zijn opgenomen.
Meneer Teste vergt een
ernstige inspanning, maar er opent zich een wereld van onbeproefde
mogelijkheden. Naar believen zal je Teste kunnen scheppen en herscheppen,
overal met je kunnen meenemen, in je hoofd, als huisvriend. De mogelijkheden
zijn oneindig.
Paul Valéry: Meneer Teste, Vleugels, Bleiswijk 2019, 104 p. Vertaling van
Monsieur Teste door Piet Meeuse. ISBN 9789078627746
deze pagina printen of opslaan