Etnische fotografie
De magische wereld van voodoo: Beeldvorming van een syncretische religie
door Kris van Zeghbroeck
De portrettering van voodoo in film en fictie geeft een
beeld van horror, bloed, hekserij en diabolisme. Er wordt een eenzijdige
Hollywood-visie opgehangen van een wrede, bezeten cultus waarbij mensen en
dieren ritueel geofferd worden en voodoopoppen gebruikt worden om levende
wezens van op afstand te beheksen en te martelen. In werkelijkheid is vodun of
vudun (de naam staat voor ‘geest’) een traditionele religieuze
wereldbeschouwing, waarbij het ‘geloof in een schepper, bijgestaan door goden
en godinnen, voorouders en geesten, fundamenteel is’. Deze religie vond zijn
oorsprong in het oude koninkrijk Dahomey (het huidige Benin) en verspreidde
zich van daar voornamelijk over het West-Afrikaanse kustgebied van Nigeria tot
Ghana. Vodun wordt vaak gepraktiseerd naast (of vermengd met) een andere
godsdienst, zoals de islam of het christendom, en heeft in zijn geschiedenis
altijd al elementen van omliggende godsdiensten overgenomen. Bovendien is het
geen statische religie en evolueren altaren, beeltenissen en gebruiken
voortdurend. Dit amorfe karakter komt nog sterker tot uiting in de
West-Afrikaanse diaspora in het zog van de slavenhandel naar Amerika en de
Cariben. De slaven namen hun godsdienst mee en vermengden die met plaatselijke
religies en gebruiken. Het christendom met zijn schepper en heiligen bleek een
ideale camouflage om verboden godsdiensten uit Afrika in stand te houden. Zo
ontstond er een syncretisme of hybridisatie, die resulteerde in onder meer het
Haïtiaanse vodou, het Cubaanse santería, vudu in Puerto Rico en de Dominicaanse
republiek, vodum in Brazilië en natuurlijk voodoo in Louisiana.
Voodoo
Voor de Haïtiaan Laënnec Hurbon, in zijn inleiding tot het
drietalige boek Voodoo, zijn de Afrikaanse goden ‘vooreerst krachten die
“verspreid zijn” of wonen in de verschillende natuurelementen; ze beheersen
eveneens verschillende sociale activiteiten. Tussen deze krachten bestaan er
hiërarchische verbanden of tegenstellingen en vormen van complementariteit.
Kortom, een echt pantheon.’ Niet zozeer het opperste wezen wordt vereerd, maar
wel de scala aan goden die hij voorziet. ‘Met deze krachten kan worden
onderhandeld om gunsten en steun te verkrijgen voor alle omstandigheden van het
dagelijkse leven, in het bijzonder voor therapeutische verzorging. Men moet hen
eer bewijzen met voedseloffergaven en met dierenoffers. Zo ontwikkelt zich een
symbolisch verband tussen goden en de mensen.’ De ons omringende
natuurelementen ‘worden beschouwd als woonplaatsen van de goden’. Zij
interfereren met het lichaam van de voodoobeoefenaar en nemen er, elk op hun
kenmerkende manier, bezit van, zodat de persoon in trance komt. Daarbij kunnen
muziek en dans een belangrijke rol spelen, De omstaanders ervaren het
mysterieuze gebeuren en zien het lichaam in trance als een plaats van
herinnering, waarin ze de goden van het voodoo-pantheon kunnen leren
(her)kennen en hun boodschap beluisteren.
Binnen die context geeft het fotoboek Voodoo van Gaël Turine
een inkijk in de leefwereld van voodoo verspreid over Afrika (Benin), de
Cariben (Haïti) en Amerika (USA). Het zijn vaak mysterieuze, van religieuze
passie doordrenkte zwart-witbeelden met sporadisch een kleurenbeeld, dat bol
staat van het symbolisme. Zoals de close-up van het bebloede mes, waarmee de
offergave van een rund gebeurde. De Afrikaanse beelden hebben een sterkere
islamitische context, net zoals de beelden uit de VS een meer christelijke
inslag hebben. Voor de rauwere beleving van voodoo springt vooral Haïti sterker
in het oog. Ook hier is de context christelijk, maar de beleving van voodoo
toont sterker zijn primitieve kant door de indringende beelden van offergaven
en haast zombieachtige mensen, die zich in modder en bloed wentelen. Haast
bevrijdend transcendent is in vergelijking de watervalceremonie, waarin de
beoefenaars zich halfnaakt aan de euforie van het water overgeven.
Cariben
Achter deze beklijvende Haïtiaanse beelden gaat een rijke
verzameling cultureel erfgoed schuil. In 2009 wijdde het Tropenmuseum Amsterdam
een tentoonstelling aan Vodou, kunst en mystiek uit Haïti, een expo die daarna
nog in enkele Europese steden liep. Daarmee was voor het eerst een deel van de
belangwekkende collectie van de in Haïti wonende Marianne Lehmann bij ons te
zien. Met haar collectie tracht ze het verdwijnen van waardevolle stukken naar
het buitenland tegen te gaan. Deze expositie opende letterlijk een doos van
pandora, vol beeltenissen en gebruiksvoorwerpen: een verscheiden wereld van
onder meer lwa (geesten), zombies en afgesloten recipiënten met sluimerende
zielen, die het rommelige vodou-altaar kunnen bevolken. De artistieke cultuur
van beeldhouwwerken voor allerhande altaren werd door de jaren heen verfijnd
tot de indrukwekkende, levensgrote en kleurrijke beeldengroepen van het hedendaagse Haïti.
Er zijn ook sporen van de plaatselijke indiaanse rituelen
terug te vinden in de verschillende Caribische godsdiensten van Afrikaanse
oorsprong. Het indiaanse aandeel is vooral groot in het Surinaamse winti, een
versmelting van Afrikaanse en indiaanse gebruiken. De grote rijkdom van spirituele
werelden in het Caribische gebied wordt tevens gedemonstreerd door de
Afrikaanse aanwezigheid op Cuba. Religies als Santería, Palo Monte en Abakuá
vinden hun oorsprong in respectievelijk de Yorubacultuur, Banturoots en de Calabar regio (Nigeria). Deze syncretische
godsdiensten, waarvan alleen de eerste direct gerelateerd is aan voodoo, zijn
ingebed in de laagste klassen, wat maakt dat ze sterk ondergeschikt waren aan
geïnstitutionaliseerde godsdiensten als het christendom. Anthony Caronia kreeg
toegang tot verschillende religieuze kringen, wat resulteerde in het fotoboek
Afro-Cuba. In zijn inleiding hangt Tzvetan Todorov een beeld op van de Cubaanse
religieuze beleving in al zijn verscheidenheid. Zo heeft hij het ook over de
weerstand om gebruik te maken van foto’s bij rituelen of de riten te
fotograferen. Het geloof dat de ziel, of een gedeelte ervan, daardoor ontnomen
wordt, lijkt vandaag verdrongen te zijn. Toch hamert Caronia erop dat alle
beelden genomen zijn met toestemming van de spirituele leiders (Orisha’s). Zijn
zwart-witbeelden geven een inkijk in de verborgen en mysterieuze wereld van de
Cubaanse spiritualiteit. Vier jaar lang verzamelde Caronia beelden van onder
meer offergaven, rituelen, altaren en consultaties die normaal achter gesloten deuren
plaatsvinden. Zo krijgen we tevens een beeld van de rijke folklore die ermee
samengaat.
Back to Africa
In 1967 bezocht de Amerikaanse fotograaf Irving Penn in
opdracht van het tijdschrift Vogue Dahomey (Benin). Zijn portretten van de
plaatselijke bevolking zijn vaak gekunstelde modefotografische composities,
maar onderweg raakte hij gefascineerd door modderbeelden van Legba, de bewaker
van de vodun. De beelden dragen kleurige sporen van offergaven, maar waren
gedoemd te verdwijnen, blootgesteld aan wind en regen. Resonanties van Penns
historische documenten, vinden we in het nieuwe millennium terug in de
fotografie van de Belg Jean-Dominique Burton over voodoo in Benin, Vaudou
(drietalige uitgave). In opdracht van de Zinsou-stichting (Benin) fotografeerde
hij een aantal kleurrijke modderbeelden, -altaren en gebruiksvoorwerpen, die
hij combineerde met zwart-witportretten van voodoo-beoefenaars en -priesters.
Het geheel brengt een fotografische context van de voodoobeleving in Benin, die
gebruikt werd voor een succesrijke plaatselijke expo, alvorens de wereld rond
te reizen. De altaren en gebruiksvoorwerpen staan duidelijk binnenshuis, maar
de beoefenaars lijken naar buiten te treden, vastgelegd voor de gevels van
plaatselijke huizen.
Ook bij uitgeverij Five Continents, verscheen recent de
tweetalige uitgave Bori, Healers of the Soul. Daarin brengt de Belgische
Caroline Alida foto’s van Bori-priesters uit Niger, die op het eerste gezicht
lijken aan te sluiten bij de portretten van Burton en de Afrikaanse traditie
van portretfotografie. Zowel mannen als vrouwen kunnen priester worden. Alida
wou echter niet zozeer de Bori in beeld brengen, maar de mens met al zijn
gevoeligheden, die schuilgaat achter de bemiddelaar met de geestenwereld. De
gefotografeerde bepaalde hoe hij of zij zich binnenshuis presenteerde,
doorgaans in de context van zijn roeping. De setting geeft de foto’s een zekere
intimiteit, waarbij het spel van licht en schaduw het mysterie van de
innerlijke mens en het achterliggende geloof onvermijdelijk in de verf zet. De
Bori-religie heeft zich vandaag gedeeltelijk vermengd met de islamitische
context van het gebied. Hoewel Niger zich buiten de invloedssfeer van de vodun
zou bevinden, en de geesten eerder ingezet worden voor het algemene in plaats
van het individuele belang, bestaat er wel degelijk een (historische) band. Het
gaat om een animistische religie van de Hausa, waarbij bezetenheid traditioneel
een belangrijke rol speelde. Ook zou vodun goden en rituelen aan de
Bori-religie ontleend hebben.
Tot slot loopt nog tot 25 september 2011 in de Parijse Fondation
Cartier pour l’Art Contemporain de tentoonstelling Vaudou / Vodun gewijd aan
Afrikaanse voodoobeelden uit de collectie Anne en Jacques Kerchache. Deze
laatste herkende al in het midden jaren van de zestig het artistieke potentieel
van de traditionele voodoobeelden in Benin en moedigde de Parijse musea aan om
ook objecten voor hun universeel esthetische waarde te verzamelen. Aan de
tentoonstelling is een gelijknamige, rijk geïlustreerde catalogus verbonden, met meer dan tweehonderd foto’s van de Japanse fotograaf Yuji
Ono, aangevuld met foto’s en documenten uit Jacques Kerchaches persoonlijke
archief.
Caroline Alida (fot.), Adeline Masquelier (inl.): Bori, 5
Continents Milan, 2010, 125 p., ill. ISBN 9788874395651. Distr.: Exhibitions International
Jean-Dominique Burton (fot.): Vaudou, 5 Continents Milan,
2007, 253 p., ill. ISBN 9788874394432. Distributie: Exhibitions
International
Anthony Caronia: Afro-Cuba, Benteli Zürich, 2010, 159 p. :
ill. ISBN 9783716516249
Jacques Hainard (sam.), Philippe Mathez (sam.), Olivier
Schinz (sam.): Vodou, KIT Amsterdam, 2008, 168 p., ill. ISBN 9789068327441. Distr.: EPO
Gaël Turine (fot.), Laënnec Hurbon, Laurent Gaudé, Caroline
Milic: Voodoo, Lannoo Tielt, 2010, 219 p., ill. ISBN 9789020992113.
Distributie: Lannoo
deze pagina printen of opslaan