Non-fictie

BOEKEN NR. 4, APRIL 2021

Margriet van der Heijden: Denken is verrukkelijk. Het leven van Tatiana Afanassjewa en Paul Ehrenfest

door Jo Vanderwegen

Met Denken is verrukkelijk heeft wetenschapsjournaliste en kernfysicus Margriet van der Heijden een buitengewoon uitgebreide en boeiende dubbelbiografie geschreven over het leven van de Russische Tatiana Afanassjewa (1876-1964) en de uit een joods middenstandsgezin uit Wenen afkomstige Paul Ehrenfest (1880-1933). Ze leerden elkaar aan het begin van de twintigste eeuw kennen aan de universiteit van Göttingen, Duitsland, en woonden, na wat omzwervingen in het Russische Keizerrijk, de rest van hun leven in Leiden, alwaar Ehrenfest de latere Nobelprijswinnaar Natuurkunde Lorentz zou opvolgen aan de universiteit als hoofd theoretische natuurkunde.  

Paul Ehrenfest legde zich toe op de kwantummechanica en de statistische mechanica. Afanassjewa specialiseerde zich in het toegankelijk maken van meetkundeonderwijs voor kinderen. Haar ideeën over wiskundedidactiek waren vooruitstrevend; zij probeerde die zowel in Rusland als in Nederland aan een ruimer publiek te presenteren. Zij stond ook in voor de opvoeding van de kinderen, maar fungeerde ook als gastvrouw bij bezoeken van gerenommeerde wetenschappers als Niels Bohr en Albert Einstein. Einstein groeide uit tot Ehrenfests beste vriend en zielsgenoot. Tijdens hun verblijf in Rusland organiseren ze thuis discussiemiddagen met vakgenoten om tot nieuwe wetenschappelijke inzichten te komen; eens terug in Nederland zal Afanassjewa in hun zelfontworpen huis middagen organiseren waar er vooral over meetkunde en noodzakelijke vernieuwingen in het wiskundeonderwijs zal gediscussieerd worden.
 
In de biografie besteedt de schrijfster niet alleen veel aandacht aan de persoonlijke zielenroerselen van de echtelieden, hun problemen en de rol die hun verschillende afkomst in hun leven en relatie zou spelen, maar evenzeer aan de wetenschappelijke bevindingen van de twee. Uit de gegevens die Van der Heijden aanhaalt, blijkt dat zij waarlijk belangwekkende bevindingen deden voor hun vak, ook al zijn ze niet zo bekend geworden als een paar van hun vrienden. Dat zal vooral Ehrenfest als erg pijnlijk ervaren, zo lezen we. Ook zien we dat Einstein bijvoorbeeld, via de gesprekken die hij met Ehrenfest had, tot nieuwe inzichten en bevestiging van zijn eigen besluiten kwam. Van der Heijden gaat diep in op de details van de ontdekkingen, iets dat voor minder wetenschappelijk geschoolde lezers soms wat moeilijker te doorgronden is. Gelukkig blijft er, na aftrek van de wetenschap, nog meer dan voldoende te genieten in deze lijvige uitgave: hoe het leven was in Rusland, de moeilijkheden die een jonge vrouw tegenkwam als ze wilde gaan studeren in die tijd, en ook hoe dat voor haar ten goede evolueerde, het moeizame geestelijke leven van Ehrenfest…
 
Margriet van der Heijden hanteert een zeer filmische stijl, met veel gevoel voor detail: het sjouwen met klei door de straten, de beschrijving van de aanwezigen van een wetenschappelijk congres in Hotel Metropole in Brussel (‘Kroonluchters met melkglazen kelkjes verspreidden in de eerste week van november 1911 hun licht gelijkmatig over hun hoofden’) - hoofden in het bezit van types als Henri Poincaré, Max Planck en Marie Curie, het is allemaal even beeldend verwoord. Ze toont in haar werk een zeer sterke verbondenheid met haar personages, zonder haar onafhankelijkheid en objectiviteit op enig punt te verliezen. Haar buitengewone inspanningen tot onderzoek in authentieke documenten (briefwisseling tussen Paul en Tatiana in het Russisch, foto’s…) leverden de vondst op van onbekende brieven van Einstein aan Afanassjewa, maar ook details als het telefoonnummer van Paul Ehrenfest (1269), waarop hij met een zware, bakelieten toestel te bereiken was, en het feit dat Godfried Bomans getuige was bij het huwelijk van de dochter van het echtpaar.
 
Van der Heijden heeft werkelijk alles in haar mooie boek willen verwerken, wat een uiting is van haar enthousiasme voor het onderwerp. Nergens krijg je nochtans als lezer het gevoel dat er teveel staat. Zij verwerkte een deel van de gegevens in een uitgebreid notenapparaat. Ook zien we een lange boekenlijst, voor zij die nog dieper op een aspect van het boek willen ingaan. Via het personenregister kan je na lectuur steeds opnieuw nagaan wat je ook al weer gelezen had over bijvoorbeeld Xenia, het kindermeisje (zij ging mee naar het zomerhuisje in Kanuka, Estland), of over Vjatsjeslav Skrjabin, in Koekarov (nu bekend onder de naam Molotov).
 
Haar biografie is zo boeiend en veelomvattend, dat een tweede lezing niet misstaat. Bovendien is het boek geïllustreerd met oorspronkelijke foto’s, en uitstekend gedocumenteerd. Een aanrader.
 
Margriet van der Heijden: Denken is verrukkelijk. Het leven van Tatiana Afanassjewa en Paul Ehrenfest, Prometheus, Amsterdam 2021, 428 p. : ill. ISBN 9789035141902. Distributie L&M Books

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri