Non-fictie
BOEKEN NR. 4, APRIL 2023
Mineke Schipper: Weduwen. Een nooit vertelde geschiedenis
door Lisanne Vroomen
Een vrouw zonder man is als een paard
zonder ruiter
Mineke Schipper is emeritus hoogleraar interculturele
literatuurwetenschap. Eerder schreef zij Trouw nooit een vrouw met grote
voeten: Wereldwijsheid over vrouwen en Heuvels van het paradijs. Een geschiedenis van
macht en onmacht (Prometheus 2018). Haar werk is in verschillende talen
vertaald. In Weduwen legt ze een eeuwenoud, maar toch vaak onbesproken
onderwerp bloot: hoe gaat men wereldwijd om met vrouwen die hun echtgenoot verloren
hebben? Welke rituelen zijn er rondom weduwschap? Hoe kijkt men aan tegen een
vrouw zonder man? In vogelvlucht – het boek telt slechts iets meer dan 200
pagina’s – geeft Schipper een onthutsend beeld over de omgang met weduwen in
verschillende culturen. Zij kijkt naar het afscheid, de rouwperiode, de
rouwkleding en naar gebruiken waarbij de weduwe meegaat met haar overleden man.
Ook behandelt ze onderwerpen als hekserij, seks en de vrouw als eigendom.
In veel culturen
en tijden blijkt een vrouw niet van zichzelf te zijn en heeft ze geen regie
over haar eigen leven of haar eigen seksualiteit. In culturen waarin trouwen
gezien wordt als het hoogst haalbare voor een vrouw, betekent weduwe worden
statusverlies. Een weduwe moet vernederende rituelen ondergaan, wordt
weggegeven aan haar schoonbroer of soms zelfs levend verbrand. Ze wordt geacht
geen seks meer te hebben of wordt juist gedwongen om wel seks te hebben. Ook
kan ze gezien worden als ongeluksbrenger en op basis daarvan buitengesloten
worden.
Al met
al is Weduwen geen vrolijk boek. Ik licht er twee gebruiken uit. In
beide gevallen wordt de vrouw als eigendom gezien van de man. Een dode iets
meegeven naar het hiernamaals is een bekend en wijdverspreid gebruik. Maar soms
gaat dat zo ver dat er ook vrouwen of bedienden meegegeven worden. Hoewel het
begrijpelijk is dat je na de dood van je geliefde ook wil sterven – denk aan
Romeo en Julia – wordt het iets anders als een traditie dit van je vraagt. Bedenk
ook dat lang niet iedereen uit liefde trouwt. Hartverscheurend is een
omschrijving van een crematie van een Indiase brahmaan en zijn levende vrouw
uit 1895. Ze ligt naast het lijk in een provisorische hut en kan door enorme
houtblokken voor de opening niet ontsnappen. Haar twaalfjarige zoon steek het
vuur aan.
Een
tweede onthutsend voorbeeld is de seksuele reiniging die onder andere in
Mozambique voorkomt. Een weduwnaar wordt voor de reiniging gewassen met water
en kruiden. Een weduwe hoort onbeschermde seks te hebben met de broer van haar
overleden man voor de rituele reiniging. Als zij hier niet mee instemt kan de
geest van de overleden man de harmonie verstoren, waardoor de vrouw weinig
keuze heeft. Steeds meer familieleden zien hiervan af, vooral als de echtgenoot
door hiv/aids om het leven is gekomen. Dat maakt de situatie van de vrouw
echter niet beter omdat er dan een ‘beroepsreiniger’ ingeschakeld wordt. De
meeste van deze ingehuurde mannen zijn getrouwd, maar hebben daarnaast
beroepshalve meerdere seksuele partners.
Weduwen geeft eigenlijk
weinig manieren van omgaan met afscheid waarbij de weduwe zelf de regie heeft
en op haar eigen manier aan rouwverwerking kan doen. Is dit een universeel
beeld? Dat vind ik als leek op dit gebied lastig om te zeggen. Het boek behandelt
verschillende tijden en culturen (van christelijk Europa tot China). Er is veel
aandacht voor India o.a. vanwege weduwenverbranding, kindweduwen en de
uitsluiting van weduwen. Door het boek komt een grote stoet aan gebruiken
langs, waarbij lang niet altijd duidelijk is in welke tijd ze in gebruik waren
en of ze dat nog steeds zijn. Ik zou het zelf prettig gevonden hebben als de
gebruiken naar cultuur een ontwikkeling in de tijd en meer uitdieping hadden
kregen. Dat komt erop neer dat mijn kritiek op dit boek vooral is dat het te
dun is. Daar staat tegenover dat dit boek dit vergeten maar wel belangrijke
onderwerp zeer toegankelijk maakt.
Een vrouw zonder man is als een paard zonder ruiter, dat is
volgens Mineke Schipper het wijdverspreide beeld. Dat leidt ertoe dat men in
veel culturen de behoefte voelt om weduwen te beteugelen. Maar voor sommige
vrouwen kan het ook een bevrijding zijn om geen ruiter te hebben. Schipper
eindigt haar boek met een positieve noot: met verhalen van weduwen die wel
regie nemen over hun eigen leven. Laten we hier vooral meer verhalen aan
toevoegen.
Mineke
Schipper: Weduwen. Een nooit vertelde geschiedenis, Prometheus, Amsterdam 2023,
246 p. : ill. ISBN 9789044645989. Distributie L&M Books
deze pagina printen of opslaan