Vertaald proza

BOEKEN NR. 5, MEI 2023

Tatiana Ţîbuleac: De glazen tuin

door Elisabeth Francet

Vroegwijs in een rauwe wereld  

Het leven van Lastotsjka begon op haar zevende, toen Tamara Pavlovna haar uit het weeshuis op het platteland kwam halen en meenam naar Chişinău, de hoofdstad van de Sovjetrepubliek Moldavië. In een woonblok met gedeelde binnenplaats leerde Lastotsjka een excentriek, Dickensiaans gezelschap kennen, in een mengelmoes van nationaliteiten en talen, tradities en geloofsovertuigingen: Tamara, die op een vuurvogel leek als ze haar haren losmaakte; de eenogige jongen Pavlik 'die niet speelde, maar er alleen bij stond'; de Kolonel die naar rozen rook; Raia met 'een kont waar je u tegen zegt'; Zahar, de veteraan die snoepjes uitdeelde aan de kinderen; lelijke Marina; dronken Lioncik en de sprookjesachtige Ekaterina. Miserabele levens onder een grote glazen stolp. Jaren later kijkt Lastotsjka, inmiddels arts, met meedogenloze blik terug.
 
De Moldavisch-Roemeense schrijfster en journaliste Tatiana Ţîbuleac won met De glazen tuin in 2019 de EU-prijs voor de literatuur. De autobiografisch geïnspireerde roman gaat over moeizame integratie en vervreemding (ook van zichzelf) in een verbrokkelende samenleving. Hoed af voor vertaalster Charlotte van Rooden, die de freewheelende stijl van de schrijfster, in een samenspel van drie talen (Moldavisch, Russisch en Roemeens), alle eer aandoet.
 
In haar nieuwe wereld komt Lastotsjka ogen en oren tekort. Om de overweldigende indrukken een plaats te geven, vereenvoudigt ze haar nieuwe buren tot enkele groteske uiterlijkheden, wonderlijke eigenschappen en bizarre gedragingen. Vol ontzag zoekt het vroegwijze kind haar weg in een rauwe wereld. Ze wordt door haar adoptiemoeder meteen aan het werk gesteld: flessen verzamelen, uitwassen en naar een inzamelpunt brengen. Het is hard werk en een aanslag op Lastotsjka's jonge lichaam. Om de pijn te verzachten reikt Tamara haar nu en dan een glaasje wodka aan, en zeven Russische woorden per dag. Het Moldavisch en het dromen moet Lastotsjka afleren, desnoods met klappen. Zonder Russisch kom je nergens! Met de gekleurde flessen die op de binnenplaats hangen te drogen, schept het meisje haar eigen glazen wereld: een betoverend spel van licht en klank. Op Lastotsjka's schouders rust een trauma, waarover we pas laat in de roman opheldering krijgen. Terwijl de kinderen spelen en de oude vrouwtjes zich onder de bloeiende kastanje koelte toewuiven met waaiers van krantenpapier, leert Lastotsjka kijken als iemand die niet bang is, 'met glanzende ogen als glas'.
 
Wanneer ze eindelijk naar school mag, kiest Lastotsjka, tegen Tamara's zin, voor de Moldavische school, ook al vindt ze Russisch een mooiere, rijkere taal. Het meisje neemt alles op als een spons: texturen, geuren, kleuren, smaken en klanken. Alles wil ze in twee talen kunnen vatten. Alsof ze alleen met dubbele tong de wereld kan bezweren en haar dromen beschermen.
 
Tegen de achtergrond van de politieke en maatschappelijke veranderingen onder Gorbatsjov, wordt Lastotsjka voor het eerst verliefd. Met haar ontluikende seksualiteit komt het trauma uit haar kindertijd in het tehuis bruut aan de oppervlakte. Steeds vaker stelt ze zich vragen. Hebben haar biologische ouders haar in de steek gelaten? Heeft Tamara Pavlovna haar gekocht? Waarom koos ze haar en geen Russische? Hoeveel kost een mensenleven? Lastotsjka weet het niet en ze durft het Tamara niet te vragen. Die heeft al genoeg zorgen. Door het gedeeltelijk alcoholverbod, in 1985 onder Gorbatsjov ingesteld, gaat Tamara's flessenhandel op de fles en moet ze noodgedwongen gaan smokkelen. Voor de een betekende de perestrojka vrijheid, voor de ander de ondergang. De Russen worden 'bezetters', de Moldaviërs assertiever. Het Roemeens wordt de 'ware' taal. Etnische conflicten laaien op. Wanneer door de financiële crisis het luttele spaargeld op heel wat bankrekeningen verdampt en in het nabijgelegen Tsjernobyl een kernreactor ontploft, slaat de angst in volle kracht toe: voor de straling, voor de perestrojka, voor opstand, voor elkaar.
 
Lastotsjka weet niet welke kant ze moet kiezen. Overal wordt aan haar getrokken. Hoe zichzelf te vinden in de chaos, in een kakofonie van drie talen? Haar herinneringen vallen in stukjes uit elkaar; haar leven wordt te absurd om er nog zin in te vinden. Het enige waaraan Lastotsjka zich kan vastklampen is haar vastbeslotenheid om dokter te worden. Daarvoor zal ze cruciale keuzes moeten maken.
 
Vele jaren later, wanneer Lastotsjka haar droom verwezenlijkt heeft, oordeelt ze hard over zichzelf tijdens die jaren van verandering. Ja, ze was anders en ze voelde zich nergens thuis. Maar ze was ook hardvochtig en gemeen in haar pogingen om te overleven in een wereld die in brand stond, afgleed naar drank, geweld, prostitutie en verraad. Schoonheid, geluk en liefde vond ze alleen in haar glazen tuin.
 
De excentrieke, chaotische sfeer in de roman deed me denken aan de anarchistische punkcultuur van de jaren tachtig. Door het voortdurend wisselende perspectief: van verleden naar heden naar toekomst, van werkelijkheid naar wens naar droom, van het tehuis naar Chişinău naar Boekarest, van de ene taal naar de andere en nog een andere, worden begrenzingen in tijd en ruimte en zelfs in woorden irrelevant. Niet de taal die Lastotsjka spreekt, de plek waar ze opgroeit, lichamelijke noch materiële beperkingen bepalen haar identiteit. Wel haar vermogen om zich telkens opnieuw aan te passen aan haar omgeving, behendig in alle richtingen mee te bewegen. Zo ontwikkelt zich een gespleten maar buitengewoon sterke persoonlijkheid.
 
Tatiana Ţîbuleac: De glazen tuin, Pegasus, Amsterdam 2023, 229 p. ISBN 9789061434948. Vertaling van Grădina de sticlă door Charlotte van Rooden

deze pagina printen of opslaan