Non-fictie

BOEKEN NR. 8, OKTOBER 2024

Heraclitus, Ben Schomakers (vert.): Alle woorden

door Erick Kila

Hoe raak je iets aan van een mens, een denker, die in de tweede helft van de zesde eeuw voor Christus leefde? Veel feiten zijn niet bekend over de persoon in kwestie. Slechts een beperkt aantal van zijn woorden is bewaard gebleven. Op basis van de kleine hoeveelheid woorden die waarschijnlijk, wellicht of misschien in verband kan worden gebracht met Heraclitus van Efeze heeft classicus en filosoof Ben Schomakers (1960) iets bijzonders tot stand gebracht. ‘Ik wil geen definitief portret van Heraclitus maken, maar hem tot leven wekken,’ zo omschrijft hij zijn uitganspunt. Met twee publicaties, Alle woorden en Het moment. Over Heraclitus en aanwezigheid, is hij daar goed in geslaagd.  

Met Alle woorden heeft Schomakers op geheel eigen wijze de verzameling teksten bezorgd waarop onze indruk/aanname van Heraclitus’ gedachtegoed is gebaseerd. Hij legt heel precies uit hoe hij tot dit corpus ‘Alle woorden’ kwam. Hij volgde bij het samenstellen welbewust een aantal strategieën. Belangrijk hierin is het besef dat de woorden door Heraclitus gesproken werden. Voordracht op een openbare plek was in zijn tijd de gewoonte en niet het bereiken van een publiek door middel van neergepende of neergekraste tekst. Wat er in later tijden is vastgelegd van het, wellicht deels geïmproviseerde, ‘voorgedragene’ ontbeert daardoor de volle ‘beleving’ die ooit door Heraclitus’ toehoorders werd ervaren.
 
De aspecten van de performance (mimiek, intonatie, het ‘spel’ tussen spreker en publiek) zijn uiteraard niet in genoteerde taal bewaard gebleven. Schomakers wilde in zijn bezorging van Alle woorden zowel een precieze vertaling als de invloed van de orale overdracht betrekken. In navolging van de frasering die een spreker toepast, heeft Schomakers frasering in zijn vertaling betrokken. Hij noemt het een cascadebeweging, om als het ware de denkgang, die nu eenmaal extra duidelijk wordt in een voordracht, zichtbaar en voelbaar te maken. Het levert een natuurlijke beweging van de zinnen en fragmenten op die aan de vormgeving van moderne poëzie doet denken, vormgeving die, door te accentueren en door adem te verschaffen, de indringendheid dient.
 
Heeft Alle woorden vooreerst de pretentie om een verantwoorde vertaling van de in tekst overgeleverde filosofie van Heraclitus te geven, in Het moment krijgt de persoonlijke reflectie, de inwerking van Heraclitus’ teksten, tijd en omgeving op de auteur Schomakers, ruimte.
 
Het is goed om de twee boeken voor handen te hebben. Hoewel Alle woorden voorzien is van grondige aantekeningen is de eigen ervaring van de lezer met de vertaalde Heraclitus een vergelijking waard met Schomakers’ in Het moment beschreven gevoelservaringen. Het ligt in het verlengde van hoe Schomakers Heraclitus als denker ziet. ‘Het is speels dat Heraclitus nooit rechtstreeks zegt wat hij denkt, maar camoufleert en hints geeft en daarmee zijn toehoorders aan het werk zet. Ze moeten kijken, proberen, denken.’ De leeservaring van deze twee Heraclitus-titels heeft dat allemaal in zich. We kunnen met Heraclitus een levende denker ontwaren onder het stof van eeuwen. Zo zijn bijvoorbeeld de woorden over het thema ‘goede en slechte mensen’ niet verouderd. De eeuwen gaan wel voorbij, maar de menselijke natuur maakt helaas qua ontwikkeling pas op de plaats. De ‘lege mens’ van Heraclitus kunnen we moeiteloos ontwaren in de moderne samenleving.
 
‘lege mensen worden opgehitst
door elk woord
dat is hun aanleg
 
honden blaffen ook
tegen mensen die zij niet herkennen
 
wat denken zij?
wat voor inzicht hebben zij?
ze zingen het lied van het volk
en kiezen de massa als leraar
en weten niet
dat bijna alle mensen
niet deugen
en maar weinig mensen
zijn zoals ze moeten zijn’
 
Een andere karakteristieke beeldspraak van Heraclitus is die van de rivier. Daarbij hoort de gedachte dat de werkelijkheid als een proces bestaat. Het moment is een constellatie, een samenstel van factoren dat deel uitmaakt van een beweging. De werkelijkheid verandert als het water dat door een rivier stroomt.
 
‘dezelfde rivier
gaan ze telkens in
maar op hen af
stroomt water
dat aldoor anders is’
 
Schomakers heeft aardig wat nuanceringen toegevoegd aan het enigszins grimmige beeld dat van Heraclitus bestaat. In zijn tekstbezorging, kanttekeningen en commentaren wordt systematisch en zorgvuldig onderzocht hoe de werkelijkheid en waarheid van Heraclitus te benaderen. Hoe in dit licht de moderne werkelijkheid en waarheid gewogen kunnen worden, mag de aandachtige lezer zelf bepalen.
 
Heraclitus, Ben Schomakers: Alle woorden, Boom, Amsterdam 2024; 160 p. ISBN 9789024463503
Ben Schomakers: Het moment. Over Heraclitus en aanwezigheid, Boom, Amsterdam 2024; 223 p. ISBN 9789024465996

deze pagina printen of opslaan