Vertaald proza

BOEKEN NR. 2, JANUARI 2019

J.D. Salinger: Het volledige werk van J.D. Salinger

door Kris van Zeghbroeck

Honderd jaar geleden werd J.D. Salinger (1919-2010) geboren, hij is vooral bekend als auteur van The Catcher in the Rye (1951 - De vanger in het graan). Naar aanleiding daarvan wordt het volledige werk van Salinger in de Nederlandse vertaling van Johan Hos heruitgegeven. Veel heeft Salinger niet geschreven. Naast zijn bij adolescenten overbekende cultboek, verschenen Nine Stories (1953 - Negen verhalen), Franny and Zooey (1961 - Franny en Zooey) en Raise High the Roof Beam, Carpenters and Seymour: An Introduction (1963 - Heft hoog de nokbalk, timmerlieden en Seymour, een introductie). Postuum verscheen Three Early Stories (2014 - Drie vroege verhalen), maar het gerucht gaat dat Salinger zestien afgewerkte manuscripten in een kluis bewaarde. Al het tot nu toe gepubliceerde werd in de periode 1940-1959 gepubliceerd. Sindsdien hulde Salinger zich in stilzwijgen en leefde als een kluizenaar, wat zijn cultstatus alleen maar aanzwengelde. (Portret door Robert Vickrey voor Time magazine (1961))

Het was telkens weer voorpaginanieuws wanneer hij een opdringerige belager met een jachtgeweer van zijn oprit verjoeg, iemand een interview van hem kon loskrijgen of hij de zoveelste rechtszaak aanspande tegen iemand die uit zijn werk had geciteerd. Bovendien lag hij eind jaren negentig voortdurend onder vuur naar aanleiding van drie publicaties. In 1998 kwam Joyce Maynards At Home in the World (Thuis in de wereld) uit, over haar verhouding met Salinger in de jaren zeventig, toen ze achttien was. Daarna volgde Paul Alexanders speculatieve Salinger-biografie - die echter niet kan tippen aan Ian Hamiltons In Search of J.D. Salinger (Op zoek naar J.D. Salinger) . En tot slot keerde Salingers dochter, Margaret (Peggy), zich tegen hem met haar jeugdmemoires Dream Catcher.

Opvallend is de beperkte omvang van Salingers werk, en dat de meeste mensen enkel zijn succesvolle roman kennen. De oorzaak daarvan ligt in Salingers mediaschuwheid. Hij vond het moeilijk om met de uitgebreide persbelangstelling voor The Catcher in the Rye om te gaan. Het werk, en niet de auteur, moest in de belangstelling staan. Algauw verkaste Salinger van New York naar het plattelandsgehucht Cornish in New Hampshire. Toen de kritieken over Franny and Zooey en Raise High the Roof Beam and Seymour, An Introduction tegenvielen, stopte hij gaandeweg met publiceren. Van de vijfendertig verhalen die Salinger tussen 1940 en 1965 schreef voor onder meer The New Yorker, werden er maar dertien in zijn verhalenbundels opgenomen. Het grootste gedeelte van zijn verhalen moet nog bijeengebracht worden.

Hoewel heel wat mythes over het doen en laten van Salinger intussen werden ontkracht, blijft een beeld hangen van een moeilijke man, die zijn onmiddellijke omgeving ondergeschikt maakt aan zijn personages. Zijn levensgenoten moeten beantwoorden aan de criteria van zijn romanfiguren, die hij haast als zijn enige familie beschouwt.

Eigenlijk gaat het om twee groepen personages die bij de lezers elk hun fans hebben: de familie Caulfield en de familie Glass. De Caulfields zijn het bekendst uit De vanger in het graan, maar aan dit debuut gaan een aantal niet gebundelde Caulfield-verhalen vooraf, die gedeeltelijk in de roman herwerkt werden. Centraal staat de rebellerende 16-jarige Holden Caulfield die van school geschopt wordt en enkele dagen rondzwerft voor hij thuis verwacht wordt voor de kerstvakantie. Met wat geld van zijn grootmoeder huurt hij een hotelkamer in New York en stort zich in het grootstadsleven. Hij dwaalt rond, praat met mensen, bedrinkt zich, laat een prostituee aanrukken, bezoekt een nachtclub. Telkens probeert hij aan zichzelf te ontsnappen en de stap naar de volwassenheid te zetten, maar alles loopt op een mislukking uit en vervult hem met walging. Alleen zijn zusje Phoebe kan hem een gevoel van warmte geven.

Haar onschuld staat in schril contrast met de schijnheilige leefwereld van de volwassenen. Salinger laat Holden de term 'phoney' in de mond nemen wanneer oprechtheid en eerlijkheid voor geld moeten wijken. Zoals bij zijn broer, die zijn schrijverschap ingeruild heeft voor het geld van Hollywood, waar hij de hoer uithangt. Balancerend tussen psychotische gestoordheid en een symbolische kruistocht voor onschuld en gevoeligheid, werpt Holden zich op als de vanger in het graan.

Hij roept het droombeeld op van een groot graanveld aan de rand van een afgrond waar kinderen onbekommerd spelen, onwetend over het dreigende gevaar. Hij zal ze vangen als ze dreigen in de afgrond te storten... Het thema van de bedreigde onschuld zal het hele oeuvre van Salinger bepalen, net zoals de eeuwige confrontatie met de 'phoney people'. Voor zijn zieleheil en dat van zijn personages keert Salinger zich van het Westen af en richt zich op het Oosten. Zijn studie van de oosterse filosofie duikt in zijn werk op onder de vorm van het zenboeddhisme.

Het is beslist geen toeval dat er opvallende overeenkomsten zijn tussen de levensloop van Holden Caulfield en die van Boeddha. De zenboeddhistische meester-leerlingrelatie is een constante bij Salinger, met de leerlingrol meestal weggelegd voor de lezer. Salingers verhalen worden gebracht als zen koan: uitspraken en handelingen van oude zenmeesters die op een vrije en creatieve manier de zenspiritualiteit verbeelden. Bij zentraining krijgt de leerling van zijn meester een koan om te mediteren. De koan heeft de eigenschap alle intellectuele en verstandelijke capaciteiten teniet te doen en je te confronteren met de nietigheid van je kennis in het aangezicht van de fundamentele levensvragen. Het is een besef dat de leerling tot diepe wanhoop brengt, waarna hij als een vernieuwde mens zal opstaan.

De bundel Negen verhalen heeft zo'n koan als motto: 'Het geluid van twee klappende handen kennen we. Maar hoe klinkt één klappende hand?' Je raakt er net zo min wijs uit als uit de zelfmoord van Seymour Glass op het einde van het verhaal 'Een perfecte dag voor bananenvis''. Seymour knoopt vriendschap aan met de kleine Sybil om aan zijn 'phoney' vrouw te ontsnappen. Zij en andere schijnheiligen worden met hun zinloos materialisme opgevoerd in de metafoor van de bananenvis die een holletje binnenzwemt om zich vol te vreten met bananen. De kogelronde vis zit vast in het holletje en sterft aan bananenkoorts. Als Sybil bij hoog en bij laag beweert dat ze zo'n vis al gezien heeft met wel zes bananen in zijn bek, groeit bij Seymour het besef dat ze gedoemd is haar onschuld te verliezen. Misschien omdat hij inziet dat hij binnen zijn huwelijkse staat geen kans maakt op spirituele onthechting, jaagt hij zich een kogel door de hersenen.

De dood als mogelijke weg naar spirituele puurheid speelt dan ook een belangrijke rol bij Salinger. 'Een perfecte dag voor bananenvis' is samen met 'Beneden bij de boot' uit Negen verhalen de eerste kennismaking met de beruchte Glass-familie, die ook terugkomt in de verhalen van Franny en Zooey en Heft hoog de nokbalk, timmerlieden en Seymour, een introductie. Het is een verlicht zootje dat al op vroege leeftijd de zenboeddhistische denkbeelden van oudste broer Seymour ingelepeld krijgt. Na zijn zelfmoord klampen ze zich vast aan religie en isolement. Uiteindelijk willen ze zich niet in haat van de schijnheilige wereld afwenden, maar verzoening nastreven: minachting voor de niet-verlichte medemens is uit den boze.

De breedsprakerigheid waarmee de lof van de heilige Seymour gezongen wordt, bracht critici tot vertwijfeling. Het is opvallend hoe slecht Salingers verhalen bij hun verschijning scoorden in vergelijking met De vanger in het graan. Daar is gaandeweg verandering in gekomen, naarmate het modieuze van het zenboeddhisme aan belang inboette en de stilistische kwaliteiten van de verhalen kwamen bovendrijven. Tegenwoordig zijn er zelfs critici die verhalen als 'Voor Esmé veel liefs en morsigheid' en 'Een perfecte dag voor bananenvis' hoger aanslaan dan De vanger in het graan. Ondanks die typische sfeer van de jaren vijftig, blijft Salingers oeuvre overeind in de 21ste eeuw. Hij trekt stilistisch de lijn van Scott Fitzgeralds werk door, hoewel hij niet op gelijke voet daarmee staat.

Heel wat boeken, zoals bijvoorbeeld The Bell Jar van Sylvia Plath en, dichter bij huis, Prachtige ogen van Herman Brusselmans zijn schatplichtig aan Salinger. Minder fraai is dat John Lennons moordenaar, Mark Chapman, zich ter rechtvaardiging op De vanger in het graan beriep. Lennon dreigde een 'phoney'' te worden. Vooral bij jongvolwassen lezers gaat er van het werk van Salinger een betoverende magie uit die onuitwisbare sporen nalaat. Een eerste lezing van Salinger is altijd een ware ontdekkingsreis, maar tegen herhaaldelijk herlezen is zijn werk zelden bestand. Het lijkt wel of je Salinger gaandeweg ontgroeit. Misschien is Salinger gestopt met publiceren omdat hij zijn eigen oeuvre ontgroeide?

Na tientallen jaren speculatie, laat Salingers zoon Matt aan The Guardian weten, dat zijn vader nog vijftig jaar lang verder is blijven schrijven. Dat ongepubliceerde werk zou in de loop van de komende tien jaar uitgegeven worden. Afwachten wat de kwaliteit van dat werk is en of het de tand des tijds kan weerstaan...

J.D. Salinger: De vanger in het graan, De Bezige Bij Amsterdam, 2019, 240 p. ISBN 9789403134109. Vertaling van The Catcher in the Rye door Johan Hos. Distributie Standaard Uitgeverij

J.D. Salinger: Negen verhalen, De Bezige Bij Amsterdam, 2019, 240 p. ISBN 9789403134000. Vertaling van Nine Stories door Johan Hos. Distributie Standaard Uitgeverij

J.D. Salinger: Franny en Zooey, De Bezige Bij Amsterdam, 2019, 208 p. ISBN 9789403133904. Vertaling van Franny en Zooey door Johan Hos. Distributie Standaard Uitgeverij

J.D. Salinger: Heft hoog de nokbalk, timmerlieden en Seymour, De Bezige Bij Amsterdam, 2019, 224 p. ISBN 9789403134208. Vertaling van Raise high the roof beam, carpenters and Seymour door Johan Hos. Distributie Standaard Uitgeverij

Een versie van dit stuk verscheen eerder in De Standaard der Letteren (04.10.2001)

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri