Vertaald proza

BOEKEN NR. 5, MAART 2016

Jussi Valtonen: Ze weten niet wat ze doen

door Liesbeth Vantorre

In 2014 won Jussi Valtonen de Finlandia-prijs met zijn vuistdikke literaire thriller Ze weten niet wat ze doen. Dat jaar was het ook het best verkochte boek in Finland. En terecht. Valtonen maakt een bijzonder confronterend portret van onze tijd, waarin iedereen zich (met schaamrood op de wangen) in kan herkennen.
 
Valtonens roman begint in de vroege jaren negentig. Alina, een Finse doctoraatsstudente met een laag zelfbeeld ontmoet Joe Chayefski. De jonge Amerikaanse neurowetenschapper charmeert haar. Enkele maanden later zijn ze getrouwd en een zoon rijker, Samuel. Ze vestigen zich in Finland. Joe kan er maar niet aarden: de cultuurclash is te groot. Alina vindt maar moeilijk haar draai als jonge moeder. Het lange thuiszitten zet haar aan het piekeren. Ze wordt stikjaloers op alle andere vrouwen die in Joe’s buurt komen. Nog geen jaar na Samuels geboorte vertrekt Joe terug naar Amerika, waar hij zijn academische droom kan uitbouwen en een nieuw leven begint. Het contact met zijn zoon verwatert bijna onmiddellijk. Alina hoort hij sporadisch. Wanneer ze hem twintig jaar later op een dag ietwat verontrust opbelt om te zeggen dat hun zoon ‘ergens in Amerika’ is, lijkt het erop dat het contact tussen Joe en Samuel hersteld kan worden. Zij het op een manier die geen van beiden verwacht. Kort na Alina’s telefoontje wordt Joe ernstig bedreigd door dierenrechtenactivisten. En daar lijkt zijn zoon voor iets tussen te zitten.
 
Ieder voor zich
Valtonen houdt zijn lezers op verschillende vlakken een spiegel voor. Hij toont ons wat voor ouders en kinderen we zijn, hoe we ons verhouden tot onze partners en tot mensen van andere culturen, hoe bevooroordeeld we zijn en hoe we omgaan met sociale media en wetenschap. Het is een alles behalve fraai beeld dat we te zien krijgen. Alina en Joe zijn heel erg met zichzelf bezig. Hun drang naar zelfontplooiing is zo sterk dat ze hun zoon uit het oog verliezen. Joe heeft vanuit de Verenigde Staten heel weinig contact met Samuel. Deels omdat zijn nieuwe echtgenote Myriam daar niet zo happig op is, deels vanuit een gebrek aan interesse, maar ook omdat Alina hem niet echt stimuleert om zijn zoon eens te bezoeken. Of zo begrijpt hij het toch. De vader die hij niet voor Samuel is, probeert hij dan toch voor zijn Amerikaanse dochters te zijn. Maar een echt gemis is het gebrek aan contact met Samuel voor Joe niet.
 
Wanneer Samuel wat ouder is, ontmoet Alina Henry, met wie ze twee kinderen krijgt. Net zoals Joe ziet ze in de twee jongens haar kans om haar eerste poging tot het moederschap over te doen, maar dan beter. Maar ook Alina en Henry gaan wel heel erg op in hun eigen leventje. Samuel wordt hun favoriete babysit. De jongen die zo zelfstandig opgegroeid is, voedt zijn twee halfbroertjes op, terwijl zijn moeder aan haar carrière als schrijfster timmert en zijn stiefvader lezingen geeft aan groepen dames van middelbare leeftijd. Wanneer Alina thuiskomt, doet ze niet erg veel moeite om te luisteren naar wat Samuel te zeggen heeft. Het mag dan ook niet verbazen dat noch Alina, noch Joe, noch Samuels stiefouders weten waar hij mee bezig is, wat hem drijft of waar hij zich bevindt wanneer hij naar Amerika trekt.
 
We worden met zijn allen individualistischer. Valtonens personages (en wij met hen) zijn zo hard bezig met wat de anderen van hen denken, dat ze zich niet meer kunnen inleven in wat die anderen voelen. In de school van Joe’s dochters worden daarom VMPFC dendriet optimizers gepromoot onder de naam ALTIUS! (‘meer!’ in het Latijn). Als je ALTIUS! neemt, voel je je beter, functioneer je beter in een sociale context en - het allerbelangrijkst - gaan je vrienden je leuker vinden. Je krijg dus ook meer vrienden. Veel hoef je daar niet voor te doen: gewoon een pilletje nemen. Want die contacten zelf leggen en menselijke relaties zelf onderhouden kunnen we blijkbaar niet meer. We zijn er te bang voor geworden. De iAm, een soort intelligente iPod die weet waar je zin in hebt en waarin je geïnteresseerd bent, kiest voor jou spelletjes, artikels, films. Joe’s onderzoek ligt aan de basis van de ontwikkeling van ALTIUS! en de iAm. Toch is hij er absoluut tegen dat je hoegenaamd geen keuzes meer moet maken en geen initiatief meer hoeft nemen. Bij de ethische kant van zijn onderzoek lijkt hij dus niet echt stilgestaan te hebben.
 
Als het regent in de Verenigde Staten, druppelt het in Finland. Ook daar begint het kinderdagverblijf waar Alina’s jongste zonen zitten het nut in te zien van de VMPFC dendriet optimizers. Want zowat elk kind heeft intussen een etiket gekregen en geen enkel kind lijkt zich 100% ‘normaal’ te ontwikkelen. In een wereld die volledig gericht is op de eigen beleving en veel minder op zelfredzaamheid, houdt Samuel stand en ontwikkelt hij zijn heel eigen mening en wereldbeeld. En dat wordt hem niet in dank afgenomen.
 
Faalangst
De egocentrische houding van Joe, Myriam, Alina en Henry heeft duidelijk zijn invloed op de volgende generaties. Ze lijden onder sociale en professionele faalangst. Ze zijn zo erg bezig met nadenken over hoe ze hun leven volgens hun omgeving moeten leven, dat ze falen als partners en ouders. Je kunt je afvragen of hun nieuwe relaties zoveel beter zijn. Je kunt bezwaarlijk zeggen dat ze echt bezig zijn met wat hun partners voelen of denken. Met hun interesse in hun kinderen is het ook niet veel beter gesteld. Niet dat ze geen liefdevolle ouders zijn. Maar Joe’s onverschilligheid ten aanzien van zijn oudste zoon is stuitend, net zoals het volstrekte gebrek aan échte aandacht van Alina voor Samuel. Zonder het te beseffen maken Alina en Joe brokken die niet meer te lijmen zijn.

 Perceptie is alles
Jussi Valtonen is van opleiding neuropsycholoog. Dat verklaart zijn interesse in de neurowetenschap, die in zijn roman gebruikt wordt als drager voor een onderliggend probleem: we zijn met zijn allen te veel met ons zelf bezig en te weinig met de wereld die ons omringt. In plaats van zich af te vragen welk effect hun gedrag en de manier waarop ze met hun relatiebreuk omgaan heeft op hun zoon, willen Alina en Joe vooral dat de buitenwereld hen ziet als goede mensen met een zinvol bestaan. En dat lukt hen best. Alina wordt een beroemdheid in Finland door haar boeken over hoe buitenlanders de Finnen zien. Joe is een gevierd wetenschapper die een topcarrière en zijn gezinsleven vrijwel probleemloos lijkt te kunnen combineren.
 
Valtonen speelt met registers en perspectieven om weer te geven wat de personages van zichzelf en van elkaar denken. Dat doet hij zonder bemiddeling. Zo klinkt Alina weliswaar wat aarzelend in de stukken die hij vanuit haar perspectief schrijft, maar nooit zo hakkelend als wanneer Joe haar aan de telefoon hoort. De personages interpreteren voortdurend elkaars woorden zonder na te gaan of de ander dat echt zo bedoelt. Volgens Joe wil Alina niet dat hij naar Finland komt om naar Samuels afstudeerfeest te komen, volgens Alina daarentegen wilde ze Joe vrij laten om te komen en hem vooral niet pushen. De waarheid ligt ergens in het midden. Maar dat moet de lezer zelf ontdekken. Valtonen wil vooral niet zo bevooroordeeld zijn als zijn eigen personages, zo lijkt het wel.
 
Deze schrijfstijl zorgt ervoor dat je als lezer voortdurend op het verkeerde been gezet wordt. Je gaat bijna als vanzelf mee in de vooroordelen van de personages. Het is dan ook extra beklijvend om de ware toedracht van het verhaal te ontdekken. Niet alleen omdat Ze weten niet wat ze doen een thriller van formaat is, maar ook omdat je jezelf erop betrapt wel heel snel meegaat in de perceptie die anderen van zichzelf en hun medemensen creëren.
 
Amsterdam : Signatuur 2016, 606 p. Vert. van: He eivät tieda mitä tekevät door Annemarie Raas. ISBN 9789056725426 

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri