Nederlands proza

BOEKEN NR. 2, FEBRUARI 2018

Hanny Michaelis: De wereld waar ik buiten sta. Oorlogsdagboek 1942-1945

door Jo Vanderwegen

In de nagelaten documenten van gelauwerd dichteres Hanny Michaelis (1922-2007) werden tal van schriften met persoonlijke notities ontdekt. Een eerste selectie van de dagboekaantekeningen verscheen onder de titel Lenteloos voorjaar. Oorlogsdagboek 1940-1942 (2016) en bevatte gedachten en overpeinzingen van een schoolmeisje op het befaamde Vossius-gymnasium in Amsterdam. Daar kreeg ze les van toen al beroemde literatoren en historici als D.A.M. Binnendijk en Jacques Presser. Eerste verliefdheden, bekommernissen van vriendinnen, maar ook de groeiende oorlogsdreiging komen aan bod. Michaelis, van joodse afkomst, ondervond met haar ouders steeds meer de druk van het naziregime. Uiteindelijk zouden ze apart van elkaar onderduiken. Haar ouders kwamen om in Sobibor, Hanny zelf overleefde. Trouwens, pas drie jaar na de oorlog kreeg Hanny bevestiging van het overlijden van haar ouders.
 
Ook in de opvolger De wereld waar ik buiten sta. Oorlogsdagboek 1942-1945 is het groeiende oorlogsgevaar een belangrijk thema. Daarnaast is er veel meer ruimte voor (zelfgeschreven) gedichten en kritische geluiden over de boeken die Michaelis leest. Aan het einde van Lenteloos voorjaar had Michaelis eindexamen gedaan en werd besloten dat het voor haar eigen veiligheid beter was in dienst te gaan bij een gegoede familie, in dit geval die van de schrijfster Jeanne van Schaik-Willing. Michaelis doet er het huishouden, maar komt ook in contact met de gasten. Daar was het immers een komen en gaan van schrijvers als Nico Donkersloot en Martinus Nijhoff. Michaelis beschrijft de ontmoetingen open en steekt voorkeuren en aversies niet onder stoelen of banken. Op Donkersloot wordt ze hevig verliefd; ook haar verwarrende gevoelens vertrouwt ze toe aan haar dagboek.
 
Later zal Michaelis onder een valse naam moeten onderduiken bij christelijke families. Ze heeft er minder kans om over literatuur en muziek te praten, maar haar dagboek blijft bij uitstek een plaats om zich te uiten. Ze beschrijft de wereld om haar heen in detail, en niet zelden van een afstand. Zo bekijkt ze zichzelf ook: kritisch én met zelfspot. Het maakt de lectuur van haar dagboek een spannend avontuur: niet alleen wat betreft de dagelijkse ontmoetingen en gebeurtenissen, maar zeker ook op vlak van taal. Hanny Michaelis hanteert een scherpe pen. Zo beschrijft ze bijvoorbeeld een geëvacueerde jongeling:
 
‘Ook zijn gezicht bevat niets dan lelijks: slecht ingeplante, enigszins uitpuilende spleetogen, waarvan het ene scheel, het andere van glas is, een benige Jodenneus, een grote vissenmond met bedorven, vooruitstekende tanden en een wijkende kin.’  
 
Uit alles blijkt het plezier dat ze schept in het schrijven zelf – dat ze in haar latere leven slechts een paar dichtbundels zal uitgeven, mag dan ook verbazing wekken.
 
Haar dagboeken, bezorgd door Nop Maas, bevatten ongeveer duizend pagina's per deel. Nergens echter worden ze langdradig of saai, in weerwil van haar eigen vrees. In januari 1942 hoopt ze immers al ‘ik wou dat ik een dagboek kon bijhouden, zoals mensen in boeken het doen: beknopt en toch een beeld gevend […] Het is de kunst […] zo geserreerd mogelijk te schrijven. Maar dat is iets dat ik nooit zal leren.’
 
Dankzij het knappe, minutieuze werk van bezorger Nop Maas, die de gevonden schriften liet overtikken, het geheel voorzag van noodzakelijke voetnoten en tot slot een uitgebreid personenregister toevoegde, kunnen we nu ook het oorlogsdagboek van een overlevende schrijver lezen. Eerder gaf Maas met Verst Verleden (Van Oorschot, 2002) al een boek uit met gesprekken die hij met Hanny Michaelis voerde over haar oorlogsherinneringen. Het uitverkochte Verst Verleden fungeert met het verschijnen van deze beklemmende dagboeken als een opmaat. Want naast de persoonlijke documenten van tijdgenoten als Anne Frank en Etty Hillesum is De wereld waar ik buiten sta een noodzakelijk werk dat iedereen met interesse voor literatuur dient te lezen.
 
Hanny Michaelis: De wereld waar ik buiten sta. Oorlogsdagboek 1942-1945, Van Oorschot, Amsterdam 2017, 1060 p., ISBN 9789028261815. Distributie Elkedag Boeken 

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri