Vertaald proza

BOEKEN NR. 10, NOVEMBER 2018

Nazim Hikmet: Het epos van sjeik Bedreddin

door Hamide Dogan

Uitgeverij Jurgen Maas heeft een herziene vertaling van Het epos van sjeik Bedreddin uitgebracht en dat is een geschenk aan ons lezers. Het schitterende heldendicht dateert uit 1936, maar heeft nog niets aan frisheid en zeggingskracht ingeboet. En dat is mede te danken aan de vertaling van Sytske Sötemann.
 
De Turkse dichter Nazım Hikmet (1902-1963) schreef de poëtische, autobiografische raamvertelling Het epos van sjeik Bedreddin vanuit de gevangenis in Bursa waar hij vast zat vanwege zijn communistische sympathieën. Alles bij elkaar bracht hij bijna een derde van zijn leven door in gevangenschap en overleed hij uiteindelijk in ballingschap in Moskou. Nazım Hikmet is een legende in Turkije. Al generaties lang inspireren zijn gedichten – veel zijn er op muziek gezet – jong en oud. Maar ook na zijn dood werd zijn poëzie door de overheid als opruiend beschouwd en was zijn werk verboden tot 1965. Nog heel lang erna was het gevaarlijk om zijn werk in het openbaar te lezen of citeren. Pas in 2009 rehabiliteerde de Turkse regering Hikmet en kreeg hij zijn staatsburgerschap terug.
 
Nazım Hikmet komt uit een kosmopolitische en aristocratische familie. Hikmet had literaire ambities en deze werden gestimuleerd door zijn culturele milieu. Op het gebied van kunst en cultuur gebeurde er veel in die periode. Ook politiek waren het roerige tijden waarin de geallieerden steeds meer Ottomaans gebied innamen. De jonge, romantische patriot Hikmet vertrok in 1920 naar Ankara om deel te nemen aan de Onafhankelijkheidsstrijd. Gedurende deze reis kwam hij in de Anatolische dorpen en steden voor het eerst in aanraking met de armoede, die hem diep raakte. Hij maakte kennis met marxistische ideeën die zijn belangstelling voor de Sovjet-Unie deden toenemen. Hij vertrok in 1921 naar Moskou om er te studeren en kwam in 1924 weer terug naar het vaderland waar zijn communistische ideeën als staatsondermijnend werden beschouwd.
 
Ook in zijn werk was Hikmet een revolutionair. Geïnspireerd door de avant-gardistische Russische literatuur streefde hij een vernieuwing in de poëzie na. Hij zocht naar een nieuwe vorm, taal en inhoud. Hij gebruikte het vrije vers in plaats van de Osmaanse klassieke versschema’s en legde meer de nadruk op harmonie en muzikaliteit. Ook inhoudelijk was hij vernieuwend, omdat gewone mensen centraal stonden in zijn werk. In gewone spreektaal beschreef hij hun lijden en hun strijd tegen onderdrukking. De combinatie van genres was ook een van zijn vernieuwingen. Zo wisselt hij in Het epos van sjeik Bedreddin proza af met poëzie.
 
Het epos van sjeik Bedreddin gaat over een gevangene (Hikmet zelf) die droomt dat hij getuige is van de waargebeurde, door de soefi Bedreddin (1359-1420) geleide, socialistische boerenopstand in het Ottomaanse Rijk van de 14de eeuw. Hikmets strijd en die van Bedreddin zijn elkaars spiegelbeeld. Een schipper in het verhaal zegt: ‘De vrije mens en de slaaf, de patriciër en de plebejer, de landheer en de landarbeider, de meester en de leerling, kortom, de onderdrukkers en de onderdrukten, staan uiteindelijk lijnrecht tegenover elkaar en zetten soms heimelijk, soms openlijk hun onophoudelijke strijd voort.’ De strijd van de sjeik en de dichter is dezelfde.
 
Het verhaal begint in de cel waar de gevangene (Hikmet) zit te lezen in Bedreddin, de zoon van de gouverneur van Simavne. Hij zit met achtentwintig andere gevangenen in een hete cel, die de zware geur heeft van stilstaand water. In de cel boven bevinden zich gevangenen die ter dood zijn veroordeeld. Zij zijn de enigen die nog niet één keer hebben gezongen, enkel het geratel van hun ketenen is te horen. Dan verschijnt een gedaante in een naadloze witte jurk achter het raam boven de zee die hem meeneemt naar het verleden, naar de tijd van sultan Mehmet Tsjelebi. En over deze reis wil de gevangene vertellen.
 
De wreedheid van de genoemde sultan wordt meteen duidelijk neergezet:
 
‘De sofa bekleed met zijde uit Bursa, twijgen in rood en groen,
aan de wand een blauwe tuin van tegels uit Kutahya,
in de zilveren kannen de wijn,
op de koperen schalen goudbruin gebraden lammeren.
Sultan Mehmet Tsjelebi, die zijn eigen broer Musa
had gewurgd met de pees van een boog en
de wassing verrichtte met het bloed van zijn broer
in een bekken van goud,
besteeg de troon en was vorst.’
 
Het vuur in het hart van Bedreddin laait hoger op, het verlangen tot opstand wakkert met de dag aan, want hij ziet het volk gebukt gaan onder tirannie:
 
‘Aan de oever zit een vrouw blootsvoets te huilen.
En op het meer drijft
een losgeraakt leeg vissersscheepje
als een dood vogeltje
op het water.
Het drijft naar waar het water het voert,
drijft af naar de bergen aan de overkant om te vergaan.
Aan het meer van Iznik is de avond gevallen.
De ruiters van de bergen met hun diepe stemmen
hebben de keel doorgesneden van de zon
en haar bloed in het meer laten stromen.
Aan de oever zit een vrouw blootsvoets te huilen,
de vrouw van de visser die vanwege een karper
in het paleis in de ketens is geslagen.’

Uiteindelijk wordt de opstand neergeslagen en hangt Bedreddin aan een boom.
 
‘Gestaag daalt de regen,
angstig
zachtjes
als een gesprek tussen verraders.
Gestaag daalt de regen,
als het gedraaf van witte en blote voeten
van afvalligen over de natte en donkere aarde.
Gestaag daalt de regen,
op de warenmarkt van Serez,
tegenover de winkel van een kopersmid,
hangt mijn Bedreddin aan een boom.
Gestaag daalt de regen.
Het is een laat en sterreloos uur van de nacht.
En het spiernaakte vlees van mijn sjeik
dat schommelt aan een kale tak
is nat van de regen.
Gestaag daalt de regen.
De markt van Serez is stom,
de markt van Serez is blind.
In de lucht het vervloekte verdriet van niet-spreken,
van niet-zien.
En de markt van Serez heeft de handen voor het gezicht geslagen.
Gestaag daalt de regen.’
 
Het epos van sjeik Bedreddin ontroert door de liefdevolle nabijheid tot de mensen. Het grootse drama komt menselijk dichtbij. De beschrijvingen zijn subtiel en vlammend tegelijk. De herhalingen, het ritme nemen je als vanzelf mee. Je kunt dit werk lezen en herlezen. Nee, je móet dit werk lezen en herlezen.
 
Nazim Hikmet: Het epos van sjeik Bedreddin, Jurgen Maas, Amsterdam 2018, 121 p. ISBN 9789491921506. Vertaling uit het Turks door Sytske Sötemann. Distributie EPO 

deze pagina printen of opslaan