In 2015 kwam The Danish Girl in
de zalen, een film naar de gelijknamige roman van de Amerikaanse auteur David
Ebershoff. Het is de gefictionaliseerde biografie van de Deense
landschapsschilder Einar Wegener (1882-1931), die in 1930/1931 als een van de
eersten een geslachtsveranderende behandeling doorliep en verder door het leven
ging als Lili Elbe. De roman van Ebershoff verscheen in het Nederlands als Lili, het Deense meisje (2000) en was op
zijn beurt gebaseerd op Lili Elbes semiautobiografische aantekeningen. Die zijn
nu vertaald als Van man naar vrouw.
Overeenkomstig
haar laatste wens werden haar aantekeningen over haar transitie verzameld en verder
uitgewerkt door Ernst Harthern, alias Niels Hoyer, een joods-Duitse auteur,
vertaler en journalist. Zijzelf figureert in Van man naar vrouw als Lili Elbe, alle anderen, zelfs de man in
wiens lichaam ze was geboren, hebben op haar uitdrukkelijke vraag fictieve
namen gekregen.
Aan de vooravond van de voorbereidende operatie in Berlijn in 1930 liet Einar
Wegener – Andreas Sparre in het boek – zijn levensverhaal door een vriend
optekenen. Uit dat relaas blijkt dat er in Andreas al van kindsbeen af een
meisje school, maar dat zijn vrouwelijke zelf pas uit de schaduw begon te
treden na zijn huwelijk in 1904.
De aanleiding was een portret van een Deense actrice waar zijn
vrouw Grete (Gerda Gottlieb, 1886-1940) aan werkte. Toen de actrice een sessie
om model te zitten moest afzeggen, schoof zij Andreas als stand-in naar voren,
omdat hij ‘net zulke fraaie benen’ had als zijzelf. Het was Andreas duidelijk
aan te zien dat hij zich in die rol uitstekend in zijn element voelde: toen de
actrice hem naderhand aantrof in haar jurk en met haar hooggehakte schoenen, doopte
ze hem prompt om tot Lili.
Van dan af werd Andreas’ vrouwelijke alter ego niet alleen
een vast model van Grete, stilaan begon Lili meer ruimte in te nemen, eerst
binnenskamers maar gaandeweg ook buitenshuis. Die situatie werd onhoudbaar,
omdat het almaar duidelijker werd dat het geenszins om een vrijblijvend
rollenspel ging.
Op een dag kreeg Grete een uitnodiging om met haar Lili-schilderijen in
Parijs te exposeren. Daarop verhuisde het koppel in 1912 van Kopenhagen naar de
Franse hoofdstad. Ze voelden zich daar vrijer, maar makkelijk was het daarom
niet. Andreas was vaak ziek – merkwaardige bloedingen, heftige pijnen,
depressie. De fysieke en mentale ongemakken schreef hij toe aan het verkeerde
lichaam waar hij in zat. Hij vond echter geen arts die oren had naar zijn diagnose,
tot hij in contact kwam met een Duitse gynaecoloog, tevens een pionier op het
vlak van geslachtsoperaties. Deze professor Kreutz (Kurt Warnekros, 1882-1949) heeft
Andreas, die toen al achter in de veertig was, meermaals geopereerd in zijn
kliniek in Dresden – aan de rivier de Elbe, vandaar Lili’s achternaam.
De experimentele behandeling
was een lichamelijke en geestelijke martelgang, die met veel angst, pijn en een
drastische karakterverandering gepaard ging. Radicaal duwde Lili alles van zich
af wat Andreas maakte tot Andreas, in het bijzonder zijn kunstenaarsziel. Zij was
zij en ze moest zelf haar weg vinden. Het huwelijk met Grete werd ontbonden. Vrienden
bleven de twee vrouwen wel.
Van het nieuwe geluk waar Lili naartoe werkte, heeft ze
nauwelijks kunnen proeven. Ze wilde namelijk ook zwanger kunnen worden, maar na
de baarmoedertransplantatie waar dokter Kreutz zich aan waagde, verliep haar
herstel niet goed. In de kliniek die haar zo na aan het hart lag, overleed ze
in september 1931.
Het korte voorwoord bij het boek is van het Nederlandse transgendermodel Loiza
– geboren Lucas – Lamers. Ze geeft erin aan hoe zwaar, maar tegelijk bevrijdend
ook zij haar transitie heeft ervaren en beklemtoont dat het ook vandaag nog een
kwestie is van blijven vechten voor acceptatie en een stabiele plek in de
maatschappij.
Doordat
van Van man naar vrouw grotendeels is
geschreven in de derde persoon en er fictieve namen zijn gebruikt voor de
betrokkenen uit Lili’s entourage, voelt het niet aan als een egodocument. Door
die keuzes rijst zelfs bij de passages in de ik-vorm de vraag hoe authentiek ze
zijn. De paar foto’s die in het boek zijn opgenomen, mogen dan wel in het
voordeel van een persoonlijke getuigenis spreken, de slinger blijft overhellen
naar een verhaal uit de tweede hand.
Niettemin blijft dit boek een ontzagwekkend
relaas over transseksualiteit in een tijd waarin de grens tussen de geslachten
geenszins fluïde was. Daarnaast is het een oproep om niet lichtzinnig te
oordelen over mensen die in het verkeerde lichaam zijn geboren en een
compromisloze strijd voeren om samen te mogen vallen met hun eigenlijke wezen.
Lili Elbe: Van man naar vrouw, Oevers, Zaandam 2019, 268 p. : ill. ISBN
9789492068279. Vertaling van Fra mand til kvinde door Michal van Zelm.
Distributie Elkedag Boeken
deze pagina printen of opslaan