Letterkunde

BOEKEN NR. 5, MEI 2021

Charles Baudelaire: Mijn hoofd is een zieke vulkaan. Brieven

door Laurent De Maertelaer

Brieven van een protopunker  

Hij heeft er 200 jaar op moeten wachten, maar Charles Baudelaire (1821-1867) is eindelijk opgenomen in het pantheon van Privé-domein. Mijn hoofd is een zieke vulkaan is de eerste, uitgebreide selectie van Baudelaires correspondentie in het Nederlands, vakkundig bezorgd door en in bevlogen en vitale vertaling van Kiki Coumans. Deze meer dan lezenswaardige brieven geven niet alleen een verrassend en bij momenten onthutsend beeld van de ultieme poète maudit, maar ontkrachten ook enkele vastgeroeste mythes over de auteur van Les fleurs du mal en Le spleen de Paris of plaatsen deze op zijn minst in een ruimere, literair-historische context.
 
In haar inleiding verbaast Coumans zich erover dat Baudelaires brieven tot nu toe onvertaald bleven. De poëtische meesterwerken werden vertaald in de jaren 1980 en 1990 — op zich al vrij laat —, net als de kunstkritieken, maar niemand waagde zich aan de correspondentie, die toch uit zo’n 1.500 bewaard gebleven brieven bestaat, geschreven tussen 1832 en 1866, tussen de dichters tiende en zijn vierenveertigste levensjaar, en in de Pléiade — dat andere literaire pantheon — twee lijvige delen omvat, samen goed voor bijna 2.500 pagina’s. Mijn hoofd is een zieke vulkaan vult met andere woorden een langdurende lacune op en alleen daarom al verdient de ontsluiting van deze briefwisseling alle lof.
 
Coumans, die eerder met Colettes ‘zelfportret in verhalen’ De eerste keer dat ik mijn hoed verloor de Privé-domeinreeks verrijkte, selecteerde uit Baudelaires correspondentie ruim 170 brieven, inclusief enkele brieven aan of over hem. De eerste brief van zijn hand dateert van februari 1832 (een reisbriefje aan zijn halfbroer Alphonse), de laatste van 30 maart 1866 (een vanuit zijn sterfbed gedicteerde brief aan zijn moeder). Een kwart van de brieven is bestemd voor zijn moeder, Caroline Aupick, weinig verwonderlijk want zij was zowel emotioneel als praktisch gesproken de belangrijkste figuur in zijn korte maar veelbewogen leven. Bovendien was Baudelaire tot aan zijn dood financieel afhankelijk van haar, zeker sinds hij als prille twintiger onder curatele kwam te staan.
 
Mijn hoofd is een zieke vulkaan is een prestige-uitgave, in de gekende strakke, luxueuze vormgeving van een Privé-domein. Een fotokatern in kleur zit middenin (met onder andere enkele verbluffende facsimile-beelden van brieven, cholerisch onderstreept door Baudelaire, als hallucinante proeve van zijn opvliegend karakter). Achterin geven 205 aantekeningen meer uitleg bij te duiden passages. Een selectieve bibliografie zet aan tot verdere lectuur en een gedetailleerde bronvermelding verklaart de herkomst van alle brieven. Een extensief personenregister ten slotte, geeft een overzicht van Baudelaires leefwereld, met de namen van afzenders en geadresseerden telkens in cursief, een aardigheidje dat mooi oogt en toekomstig opzoekwerk faciliteert.
 
In een verantwoording doet Coumans haar werkwijze uit de doeken: bij het maken van een selectie wilde ze ‘een zo rijk mogelijk beeld’ geven van ‘het doen en denken van Baudelaire’, een speurtocht die zelfs verrassende vondsten opleverde. Zeldzame brieven waarin de dichter het over zijn ideeën, zijn plannen of zijn oeuvre heeft, werden bij wijze van spreken blindelings geselecteerd, net als brieven aan zijn belangrijkste contacten, in het bijzonder andere schrijvers (Victor Hugo, Gustave Flaubert, Théophile Gautier, Alfred de Vigny) en kunstenaars (Richard Wagner, Franz Liszt, Édouard Manet, Félicien Rops). Stilistisch zijn de meeste brieven geen hoogvliegers, maar Baudelaire had een aantal hebbelijkheden die zijn taal een grote levendigheid geven. Zo gebruikte hij graag gedachtestreepjes, een tic die Coumans bij de tekstbezorging zoveel mogelijk handhaafde. Dito voor woorden onderstrepen: onderstreepte woorden zijn cursief gezet; woorden die dubbel onderstreept zijn, staan in kleine kapitalen. Woorden die meerdere malen zijn onderstreept, krijgen een aantekening en in één geval zelfs een foto in de middenkatern.
 
Woede, frustraties en ja, soms ook vreugde
Op de site van de Pléiade wordt Baudelaires correspondentie ‘un drame’ genoemd, met de dichter zelf als auteur, regisseur én acteur. Hoewel het literaire gehalte van de epistels niet altijd even hoog is — veel van de brieven gaan over dagelijkse beslommeringen, zijn breed uitgesmeerd zelfbeklag of hebben een opportunistisch motief —, is de briefwisseling het meest ‘existentiële’ onderdeel van Baudelaires oeuvre: ‘Une vie s'y transforme en destin.’ Anders gezegd: het poëtisch werk is opgebouwd rond de duistere persona van de gedoemde dichter, met zijn idealen van Schoonheid, Dood en Spleen, terwijl de brieven een ontmaskerde ‘prince des nuées’ tonen, een gekwelde ziel en onverbeterlijke mythomaan, die zijn ambities meer dan eens verwarde met zijn realisaties en zijn leven lang worstelde met een overgretig opportunisme, een gebrek aan discipline en een niet aflatende luiheid.
 
Leven en werk zijn bij Baudelaire onafscheidelijk, zoveel is duidelijk. In dat verband citeert de twintigjarige Menno Wigman in zijn voorwoord van De bloemen van het kwaad — een vroege berijmde vertaling van 27 fleurs du mal, nu opnieuw uitgegeven op initiatief van Coumans — de dichter J.H. Leopold: ‘Baudelaire is een van die weinige kunstenaars, die door hun leven en door hun persoonlijkheid niet minder boeien dan door hun werk. Men kan zich bij de beoordeling van dit laatste niet geheel losmaken van het eerste, en dat lijkt mij niet noodig [sic] ook.’ Het is dan ook de juiste keuze van Coumans om in haar inleiding een uitvoerig overzicht te geven van de belangrijkste gebeurtenissen in Baudelaires leven, om zo bij te dragen tot een beter begrip van de woede, frustraties en ja, soms ook vreugde, in de brieven.
 
De eerste brieven van de tienjarige Baudelaire in Mijn hoofd is een zieke vulkaan zijn aandoenlijk, maar laten tegelijk de latere plantrekker in de dichter reeds vermoeden. Zo brengt de knaap aan zijn 16 jaar oudere halfbroer Alphonse vanuit Lyon verslag uit over een reis die hij met zijn moeder maakte: ‘Ik bedacht dat altijd reizen me een mooie manier van leven leek’. Een paar maanden later schrijft hij de profetische woorden: ‘Ik hoor bij de rebellen.’ Soms tekent hij met Carlos of met Baudelaire Dufaÿs, zijn familienaam aangevuld met de meisjesnaam van zijn moeder. Aan zijn moeder en stiefvader belooft hij als twaalfjarige hen geen verdriet meer te doen: ‘Jullie hoeven niet mijn hart te corrigeren, mijn hart is goed.’ Als hij al fouten heeft gemaakt, dan komt dat door zijn ‘onbedwingbare neiging tot luiheid’, zo verzekert hij. In een brief aan Alphonse verzucht moeder Caroline: ‘Hij heeft zoveel capaciteiten dat we wel veeleisend moeten zijn.’
 
Baudelaires jeugdjaren zijn woelig: zijn vader sterft als hij nog maar zes is, kort nadien hertrouwt zijn moeder met de autoritaire en oerburgerlijke generaal Jacques Aupick. De band met zijn moeder is fragiel en capricieus, maar altijd innig en temperamentvol (‘jij bent tenminste een eeuwigdurend boek’); zijn stiefvader echter blijkt al snel een eeuwige stoorzender, die zijn nieuwbakken kind in het gareel wil doen lopen. Aan de andere kant moet het beeld van de boze stiefvader, een idee dat er vooral is gekomen door Jean-Paul Sartres bekende en invloedrijke monografie over de dichter van Les fleurs du mal, op basis van de correspondentie worden bijgesteld. In enkele kostschoolbrieven bijvoorbeeld schrijft de jonge Baudelaire: ‘ik hou veel van deze vader’, en later, als zeventienjarige, noemt hij Aupick zelfs ‘mijn vriend’.
 
Baudelaire zit op kostschool eerst in Lyon, later in Parijs, waar hij van school wordt gestuurd, blijkens een pittig bericht van de rector aan Aupick: de toekomstige dichter heeft een briefje dat hem door een medeleerling is overhandigd, ingeslikt en weigert de bron van het bericht te onthullen. Dergelijke brieven van derden over Baudelaire, in totaal een vijfentwintigtal, zijn een absolute meerwaarde van Mijn hoofd is een zieke vulkaan en bieden een alternatieve kijk op de complexe persoonlijkheid die de dichter ongetwijfeld is geweest.
 
Geleefd als een natte hond
Na het schoolincident werpt Baudelaire zich vol overgave op la vie de bohème, met alle gevolgen vandien. In 1839, op zijn achttiende, loopt hij zijn eerste druiper op (in een vrij hilarische brief bedankt hij Alphonse terloops voor de doorverwijzing naar een apotheker gespecialiseerd in venerische ziektes), en in 1941, erger nog, syfilis, een kwaal die hem zijn hele leven pijn bezorgde, een pijn die hij probeerde te verzachten door de artificiële paradijzen van laudanum, opium en hasjiesj op te zoeken. In 1840 schrijft Baudelaire een eerste brief aan Victor Hugo, de enige auteur die hij samen met Sainte-Beuve naar waarde weet te schatten, zo stelt hij. In een andere geweldige brief uit die periode moet Baudelaire zijn uitgaven oplijsten aan zijn broer, die hem in zijn antwoord lik op stuk geeft en tot de orde roept.
 
In april 1941, Baudelaire is net twintig geworden, kruipt Aupick in de pen en schrijft aan Alphonse: ‘Het moment is aangebroken om de totale ondergang van uw broer te voorkomen.’ Charles moet zo snel mogelijk aan ‘het glibberige plaveisel van Parijs’ worden ontrukt. Baudelaire wordt gedwongen op een eenjarige bootreis naar Calcutta gezet. Maar verder dan Mauritius raakt hij niet, zo blijkt uit een innemende brief van de kapitein aan Aupick. Wanneer Baudelaire terug in Parijs is, eist hij de erfenis van zijn vader op. Hij leeft erop los en verspilt zijn kapitaal aan dure meubels en kleren. Hij wordt een stijlicoon, een dandy-protopunker, niet alleen omwille van zijn occasioneel groen geverfde haar, maar ook door zijn felle antiburgerlijke en rebelse houding.
 
Maar de pret is van korte duur, een familieraad plaatst Baudelaire onverbiddelijk onder curatele. De dichter is woedend en reageert met een (eerste) vlammende reeks brieven, vol emotionele chantage en dreigementen: ‘Ik zeg het je heel nuchter, omdat ik mezelf beschouw als door jou veroordeeld, en ik weet zeker dat je niet naar me zult luisteren: maar besef allereerst dat je me willens en wetens oneindig veel pijn doet, zonder dat je de omvang daarvan kunt bevatten.’, schrijft hij aan zijn moeder. In een brief aan zijn bewindvoerder en kwelduivel Narcisse Ancelle dreigt hij zelfs met zelfmoord, maar vraagt de jurist in één beweging de erfenis voor zijn minnares Jeanne Duval te regelen.
 
De brieven die Baudelaire vanaf dan aan zijn moeder stuurt, druipen van het pathos en zijn meestal onverbloemde smeekbedes om geld. Om de curatele en de toorn van Aupick te omzeilen, zien moeder en zoon elkaar weinig of niet. Baudelaire stuurt haar zijn artikelen, losse gedichten of gepubliceerde boeken. Ze volgt zijn werk met belangstelling, maar neemt er ook afstand van, omdat ze het te duister vindt, obsceen zelfs.  
 
De brieven in Mijn hoofd is een zieke vulkaan getuigen eveneens van de moeizame liefdesrelaties waarin Baudelaire verwikkeld was. Zijn bekendste geliefde was de ‘Zwarte Venus’ Jeanne Duval. Uit enkele brieven blijkt hoezeer hij zich voor haar inspande, ook na hun scheiding, en haar tot aan zijn dood in zijn hart droeg. De bekende courtisane en salonnière Appolonie ‘Madame’ Sabatier werd dan weer zijn belangrijkste muze en inspireerde hem tot enkele van de mooiste fleurs du mal en enkele sensuele brieven. Hetzelfde geldt voor toneelspeelster Marie Daubrun, voor wie hij in een brief aan George Sand in het stof kruipt in een poging haar aan een rol te helpen, hoewel hij om onduidelijke redenen een hekel had aan Sand en vooral voor eigen gewin zaakjes probeerde te regelen.
 
Vrouwen en Baudelaire, het is nooit wat geworden. Zijn vrouwenhaat is berucht, tot op vandaag, net als zijn hekel aan de natuur. In de brieven duiken dan ook enkele misogyne uitspraken op die menig hedendaags lezer op de kast zal jagen. In een brief aan zijn moeder, met wie hij overigens openlijk over zijn syfilis communiceert, klaagt hij over zijn ondraaglijke zenuwpijn ‘zoals vrouwen hebben’. Elders klinkt het: ‘Een kind krijgen is het enige dat een vrouw morele intelligentie geeft.’ En wat dacht u van: ‘Uiteindelijk heeft u voor mij bewezen wat ik graag als onmogelijk had beoordeeld, namelijk dat een meisje in boeken serieus vermaak kan vinden, heel anders dan het zo domme en ordinaire vermaak waarmee het leven van alle vrouwen is gevuld.’
 
Baudelaire verwijt zijn moeder in meer dan één brief dat ze niet begrijpt wat een dichtersbestaan inhoudt en verzekert haar dat zijn ‘werkelijke kapitaal’ bestaat uit ‘het prachtige poëtische vermogen, de helderheid van ideeën en de macht van de hoop’. Hij wil niet ‘naamloos’ sterven: ‘Ik heb geleefd als een wild dier, een natte hond.’ Wanneer hij het zedenproces rond Les fleurs du mal verliest (veel drama dat uitmondt op een verbod van slechts 6 gedichten), poogt hij zijn moeder aan zijn kant te krijgen: ‘U weet dat ik de literatuur en de kunst altijd heb beschouwd als gebieden die een doel nastreven dat geheel losstaat van iedere moraal, en dat de schoonheid van ideeën en stijl voor mij voldoende zijn. Maar dit boek, waarvan de titel: Bloemen van het kwaad alles zegt, is zoals u zult zien, gehuld in een onheilspellende en koude schoonheid; het is met razernij en geduld gemaakt. Trouwens, het bewijs van de positieve waarde ervan blijkt al uit al het kwaad dat men erover spreekt.’
 
In de nasleep van het proces schreef Baudelaire een bekende brief aan zijn vriend en eerste biograaf Charles Asselineau, waarin hij een prachtige droom beschrijft, een droom die zo tot de verbeelding spreekt dat hij Michel Butor en Roberto Calasso inspireerde om er eigen literaire werken van te maken. Andere hoogtepunten in de correspondentie, zeker ook stilistisch, zijn de brieven als reactie op het proces van ervaringsdeskundige Gustave Flaubert (‘U lijkt op niemand — wat de grootste aller kwaliteiten is.’) en leermeester Victor Hugo, die de veroordeling door het ‘huidige regime’ hekelt: ‘Zijn zogenaamde rechtspraak heeft u veroordeeld uit naam van zijn zogenaamde moraal. Dat is nog een extra bekroning. Dichter, ik schud u de hand.’
  
In april 1864 neemt Baudelaire de benen naar Brussel, op de vlucht voor zijn schulden. De Belgische hoofdstad wordt al snel zijn persoonlijke hel (zie ‘België uitgekleed’ in Mijn hart blootgelegd (Voetnoot 2014) en Arm België (De Arbeiderspers 1975)). Belgen zijn ‘domkoppen, leugenaars en dieven’ of kortweg ‘atheïstische apen’. Behalve Félicien Rops dat is ‘de enige ware kunstenaar […] die ik in België heb kunnen vinden.’ In 1866 in het bijzijn van Rops krijgt Baudelaire een hersenbloeding, aan de gevolgen waarvan hij maanden later, terug in Parijs, zal bezwijken, op 31 augustus 1857, hij is dan 46 jaar en volledig uitgeteerd door syfilis. Enkele aangrijpende brieven tussen zijn moeder, Asselineau en uitgever Auguste Poulet-Malassis sluiten Mijn hoofd is een zieke vulkaan af.
 
Het titanenwerk van Coumans valt niet genoeg te prijzen: Mijn hoofd is een zieke vulkaan is op alle vlakken —vertaling, ontsluiting, tekstbezorging — een uitschieter in de indrukwekkende reeks Privé-domein. Baudelaires bicentenaire heeft enkele nieuwe vertalingen geïnstigeerd, met als kroon deze niet te missen correspondentie. Maar in 2021 vieren nog twee andere negentiende-eeuwse literaire mastodonten hun tweehonderdste geboortedag: Gustave Flaubert en Fjodor Dostojevski. Hopelijk worden de kluizenaar van Rouen en de meester van Sint-Petersburg op gelijkaardige wijze gevierd en gehuldigd.
 
Charles Baudelaire: Mijn hoofd is een zieke vulkaan, De Arbeiderspers, Amsterdam 2021, 372 p. ISBN 9789029543781. Vertalingen uit de correspondentie, gekozen, vertaald, ingeleid en geannoteerd door Kiki Coumans. Distributie L&M Books

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri