Non-fictie

BOEKEN NR. 5, MEI 2022

Timothy Snyder, Nora Krug (ill.): Over tirannie. Twintig lessen uit de twintigste eeuw

door Floortje Zwigtman

‘De geschiedenis herhaalt zich niet, maar we kunnen er wel van leren.’ Met deze stelling vangt historicus Timothy Snyder zijn meest directe en activistische werk tot nu toe aan. Over tirannie is een oproep aan de lezer de democratie te verdedigen met alle middelen die tot zijn beschikking staan. En dat blijken er veel te zijn. Snyder noemt er twintig, van vanzelfsprekende als ‘Voorkom een eenpartijstaat’ tot verrassende als ‘Zorg voor een privéleven’ en ‘Koester onze taal’. Deze twintig lessen zijn gebaseerd op gebeurtenissen uit de twintigste eeuw, een eeuw waarin de moderne democratie vorm kreeg in een wereld die meerdere malen ontwricht werd door oorlogszuchtige totalitaire staten. De noodzaak van dit boek ligt echter in de actualiteit. In oorspronkelijke vorm verschenen in 2017 is dat voornamelijk de actualiteit van Trumpiaans Amerika, maar de recente oorlog in de Oekraïne heeft het boek enkel nog relevanter gemaakt.  

Ondanks zijn uitspraak dat de geschiedenis zich niet herhaalt, toont Snyder in elk van zijn hoofdstukken aan dat de oude listen waarmee tirannen hun volk knechten nog steeds werkzaam zijn. Zo maakt hij in het hoofdstuk ‘Blijf kalm als het ondenkbare gebeurt’ een vergelijking tussen Hitlers opportunistische invoering van de noodtoestand na de Rijksdagbrand en Poetins machtsconsolidatie na echte, twijfelachtige en in scène gezette terreurdaden in het Rusland van rond de laatste eeuwwisseling. Deze historische vergelijkingen ontmaskeren de handelswijze van tirannen op de weg naar onvrijheid en bieden zeker jongere lezers een welkom inzicht in de processen van macht en volksmennerij, die zij, opgegroeid in vrijheid en democratie, wellicht niet direct zullen herkennen. (Daarbij moet echter aangetekend worden dat Snyders tekst enige kennis van de recente en 20ste-eeuwse geschiedenis vereist en dat deze zonder die context niet altijd even gemakkelijk te volgen valt.)
 
De eeuwige reïncarnatie van tirannieke leiders en staatssystemen zou tot een gevoel van machteloosheid kunnen leiden, maar gelukkig zijn succesvolle vormen van verzet even eeuwig en universeel. Snyder noemt vele inspirerende voorbeelden, waarbij die van de Tsjecho-Slowaakse dissident, schrijver en staatsman Václav Havel nog het meest tot de verbeelding spreken. Bijzonder krachtig is bijvoorbeeld zijn eenvoudige maar confronterende vraag in het hoofdstuk over collaboratie: ‘En wat gebeurt er, als niemand het spelletje meespeelt?’ Deze tekst, afgedrukt op een pagina die grotendeels uit een illustratie bestaat waarop dreigende wolken of zeppelins boven een door nietige individuen bevolkte stad zweven, wordt in deze vormgeving een gewetensvraag, een moment waarop je het boek even weglegt en je eigen moed peilt.
 
Deze illustratie brengt ons bij de bijzondere vorm van deze uitgave. Deze heruitgave van Over Tirannie is een rijk geïllustreerd non-fictiewerk, in de geest van de graphic novel-versie van Yval Noah Harari’s Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid (Thomas Rap 2020). Nora Krugs illustratiewerk is echter een stuk creatiever en gelaagder dan het toch vrij conventionele stripwerk in Sapiens. Waar Snyder terugkijkt op de politieke geschiedenis van de 20ste eeuw, doet Krug dat op de geschiedenis van het beeldverhaal. Haar voor het duistere onderwerp opvallend kleurrijke stijl en de naïeve weergave van haar figuren, doet denken aan begin 20ste-eeuwse strips als Little Nemo, haar collagestijl met elementen uit de 19e-eeuwse fotografie en illustratiekunst, herinnert dan weer aan Terry Gilliams animaties voor Monty Python. Krug weet Snyders tekst op veelzijdige wijze te versterken, hetzij door belangrijke fragmenten te accentueren door ze, zoals Havels vraag, apart te zetten in een grote illustratie, hetzij door er verrassende en niet altijd eenvoudig te interpreteren beelden naast te plaatsen, zoals een zwart-wit foto van een atelierscène, waarvan je pas als je de illustratielijst doorneemt, beseft dat je naar de bouw van het vrijheidsbeeld kijkt. Vanwege de complexiteit van het geheel, is het goed dit boek driemaal door te nemen: één keer met oog voor de tekst, een tweede maal met oog voor de illustraties en een derde maal met aandacht voor de samenhang tussen die twee.  
 
Deze geïllustreerde uitgave van Over tirannie werkt als oproep ter verdediging van de democratie krachtiger dan het origineel, dat toch een net wat te droge opsomming van historische paralellen was. De aantrekkelijke vorm en de verdeling van de tekst in overzichtelijke fragmenten, maakt dat het boek zijn weg zal vinden naar een jongere doelgroep dan de lezers van het origineel: de verdedigers van de democratie van de toekomst. De tekst blijft pittig, maar de illustraties scheppen denk- en ademruimte. Je kunt even afstand nemen van het geschrevene om te reflecteren op de betekenis ervan.
 
Eén zwak punt telt deze uitgave echter nog steeds: recente ervaringen met corona-ontkenners hebben ons geleerd dat ook an sich verstandige adviezen als ‘Gehoorzaam niet bij voorbaat’ en ‘Zoek zelf dingen uit’ ingezet kunnen worden als wapen van volksverlakkers. Daarom was de toevoeging van een eenentwintigste hoofdstuk wellicht verstandig geweest: ‘Ontwikkel een goede bullshit detection kit’. Een uitspraak van de 20ste-eeuwse astrofysicus Carl Sagan, die eveneens actueler is dan ooit.
 
Timothy Snyder, Nora Krug: Over tirannie. Twintig lessen uit de twintigste eeuw, Balans, Amsterdam 2022, 128 p. : ill. ISBN 9789463822084. Vertaling van On Tyranny. Twenty Lessons from the Twentieth Century door Inge Pieters. Distributie Pelckmans Uitgevers

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


​
ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri