Nederlands proza

BOEKEN NR. 9, NOVEMBER 2022

Stefan Hertmans: Verschuivingen

door Jooris van Hulle

Aan het essayboek Verschuivingen gaat onder meer een motto vooraf dat ontleend is aan David Bowie: ‘Where are we now, where are we now?’ In ‘Hoop als principe’, het op één na laatste deel van het boek, expliciteert Hertmans de woorden van Bowie: ‘The moment you know you know, you know’, wat moet betekenen: ‘het ogenblik waarop je weet dat je de waarheid kent, moet je dat ook ten volle beseffen en je conclusies trekken.’ Hertmans heeft het in zijn boek onder meer over de waarde van het weten. Hij beseft, met een allusie op het beroemde vers van Lucebert, dat ‘alle kennis van waarde weerloos is’, maar even nadrukkelijk houdt hij een overtuigend pleidooi voor de zoektocht naar die kennis:    
‘Kennis is niet de massa informatie die voorhanden is, kennis is de kunde om onzin van zin te onderscheiden, de gave om het weten te ordenen, de kunst om denken niet van ervaring los te koppelen. Kennis is niet wat je weet, maar hoe je weet; ze wordt bepaald door structuur, niet door hoeveelheid; niet door snelheid, maar door inzicht.’
 
Vanuit dit theoretische denkkader voor de ideeën die worden aangereikt in Verschuivingen, onderneemt Stefan Hertmans, ook al beseft hij ten volle dat ‘de tijdgenoot niets weet’ (een excerpt uit de dagboeken van de Duits-Joodse auteur Victor Klemperer) een poging tot begrijpen van onze tijd: ‘dit is een tijd van overgang naar iets dat we nog maar heel gedeeltelijk beginnen te begrijpen.’ Of, zoals het verder in het boek luidt: ‘een heden als tussengebied’. In wat gelezen kan worden als een logboek van onze complexe actualiteit stelt Hertmans vragen, vanuit het besef dat antwoorden niet direct kunnen worden gegeven: ‘Wat en wie zullen plots van belang blijken, en wat zal plots bijkomstig zijn dat we als van vitaal belang hebben gedacht? Geen mens die het voorlopig weet, maar dat we naar radicaal andere tijden evolueren, is inmiddels zeker.’
 
Drie thema’s overheersen volgens de auteur onze tijd: klimaatverandering, de crisis van de neoliberale wereldorde en migratie. In een twintigtal summier gehouden deelteksten (een bewuste keuze van de auteur, die de lezer op die manier uitnodigt wat gezegd wordt ook daadwerkelijk te laten bezinken) maakt Hertmans ons deelgenoot aan zijn bekommernis(sen) als het erop aankomt onze tijdsgeest te (be-)grijpen. In verband met de klimaatwijziging bijvoorbeeld heeft hij het over het feit dat geen plek op aarde te vinden is die niet in meer of mindere mate aangetast is door menselijke ingrepen. Zoekend naar een mogelijk antwoord op de vraag hoe het zo ver is kunnen komen, ontwikkelt Hertmans de idee dat we de ‘wereld’ niet langer mogen verwarren met Gaia, de ‘aarde’.
 
Als hij het heeft over migratie en displacement wordt verwezen naar de ‘oude antropologische wet van de gastvrijheid’ die nu op zijn limieten stuit: we tolereren de ander zolang hij de positie van buitenstaander behoudt en bevestigt, maar voelen ergernis als die zich in het gesprek gaat mengen. Een tweede limiet is die van het getal, het aantal lijkt meteen op een invasie. Om niet toe te hoeven geven aan het gevoel van gastvrijheid voor iemand die als bedreigend wordt ervaren, blokkeren veel mensen de spontane empathie voor de ‘ander’ en focussen ze op de (uiterlijke) kenmerken die hen ervan moeten verlossen zich verbonden te voelen. Boven dit alles, er nauw mee samenhangend, is er de wurggreep van het neoliberale denken dat doorgedrongen is tot alle segmenten van de samenleving. Hertmans noteert bijvoorbeeld: ‘Het streven naar consensus in de neoliberale wereld – economisch globalisme heeft nu eenmaal zoveel mogelijk eensgezindheid nodig – ziet Mouffe (de Belgische politicologe Chantal Mouffe – j.v.h.) als een verlamming van politieke daadkracht.’
 
Bovengenoemde drie thema’s overspannen de bedenkingen die Stefan Hertmans naar voren schuift als het gaat over de positie van het individu binnen deze zich razendsnel ontwikkelende maatschappelijke tendensen. Hij heeft het over de emo-cultuur (onze journaals brengen niet langer de betekenis van de feiten, maar hun weerklank – de emoties die de feiten hebben opgeroepen bij de al dan niet toevallige voorbijganger), hij heeft het over het feit dat het geschreven woord als medium zijn geloofwaardigheid en status is kwijtgeraakt (denk aan het fenomeen Trump), hij heeft het over het ‘intiem universalisme’, waarbij het meest intieme tot wereldnieuws wordt verheven (denk aan Stromae: ‘zo ziet spontaniteit eruit in een mondiale cultuur die zichzelf onophoudelijk in scène zet’), hij heeft het hieraan aansluitend over de ‘schijnverbondenheid’ (het gevolg van de manier waarop mensen hun meest intieme gevoelens ‘delen’ met anderen) die juist de grootste eenzaamheid vormt.
 
Verschuivingen toont, waar mogelijk en in de mate dat we er ook iets van kunnen begrijpen, in de aftastende manier waarop Stefan Hertmans een aantal kritische vragen stelt (zelf omschrijft hij het als ‘culturele kwetsbaarheid van de vragende wijs’) hoe we tegen onze huidige leefwereld kunnen aankijken. Wat het slotdeel van het boek had moeten worden, over de hoop als principe, werd brutaal doorkruist door de oorlog in Oekraïne. Hertmans heeft het erover in ‘Na de woorden’, ‘de woordeloosheid van geweld is oorverdovend’ in een sfeer waarin elke kans op transcendentie en reflectie tot futiliteit wordt herleid. Hoe kan en zal een wereld die op zoek is naar hernieuwde vormen van hoop (hiermee eindigt het boek) daar verder mee omgaan?
 
Stefan Hertmans: Verschuivingen, De Bezige Bij, Amsterdam 2022, 221 p. ISBN 9789403146812. Distributie Standaard Uitgeverij

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri