De mensen moeten God helpen
Van
de drie bekende Nederlandse oorlogsdagboeken – het dagboek van Anne Frank, de dagboeken
van Hanny Michaelis en het dagboek van Etty Hillesum – zijn de geschriften
van Etty Hillesum wellicht het meest fascinerend, maar ook het minst
toegankelijk. Haar dagboek verscheen pas in 1981 in druk onder de titel Het
verstoorde leven. Dagboek van Etty Hillesum 1941-1943 (Balans 2022). Het
geeft een kijkje in het leven van een 27-jarige intelligente vrouw die
opvallend openhartig schrijft over haar seksuele relaties met de psycholoog
Julius Spier en weduwnaar Han Wegerif bij wie ze inwoont.
Maar wat haar dagboeken het
meest bijzonder – en voor velen onbegrijpelijk – maakt is haar radicale filosofie van de
aanvaarding van haar Schicksal, zoals ze dat zelf zegt. Onderduiken was
volgens haar niet solidair. De Duitsers hadden precies vastgesteld hoeveel
Joden gedeporteerd moesten worden. Eraan ontkomen betekende dat een ander in je
plaats moet vertrekken. Etty zag dus voor zichzelf geen andere keuze dan
‘meegaan en proberen voor anderen nog te zijn, wat we kunnen.’
In het aanvaarden van
het Massenschicksal zit voor Etty Hillesum ook een religieus en
misschien zelfs mystiek aspect. Ze wil in contact blijven met het goede en
goddelijke in haarzelf en haar liefde, godsvertrouwen en kracht delen met
iedereen die op haar pad kwam. In de woorden van Judith Koelemeijer: ‘kwam [ze]
tot een even opmerkelijke als briljante omkering. God kon haar niet helpen. De
mensen moesten God helpen. Alleen zo konden zij ook zichzelf helpen. Het was
het enige wat zij in deze tijd konden redden en ook het enige waar het op
aankwam: ze moesten een stukje van God in zichzelf bewaren. En misschien konden
zij er dan ook aan meewerken om God op te graven in de geteisterde harten van
anderen.’
Om
anderen zoveel mogelijk te helpen gaat Etty via de Joodse Raad werken als
vrijwilliger in Westerbork. Ze maakt er vrienden, helpt in de ziekenbarak, is
nauw verbonden met de verzetgroep Stertzenbach en heeft mogelijk zelfs geholpen
om enkele kinderen uit het kamp te smokkelen. Maar ze moet ook meehelpen met de
transporten, zoals het Kindertransporten uit Vught op 7 en 8 juni 1943. Via
Westerbork werden 1350 vrouwen, 613 mannen en 1051 kinderen naar Sobibór
gebracht. Etty sjouwt twee dagen lang met zuigelingen en bagage en kan erna
alleen maar huilen. Ze schrijft erna: ‘De zon schijnt op m’n gezicht en vlak
voor onze ogen geschiedt een massamoord, het is zo onbegrijpelijk alles.’
Hoewel Etty
door haar werk voor de Joodse raad lang is vrijgesteld, kan ook zij niet
ontkomen aan de deportaties. Op 7 september 1943 wordt zij, samen met haar
ouders en broer Mischa, op transport gezet naar Auschwitz. Etty gooit nog een
briefkaart uit de trein eindigend met de zin: ’We hebben zingende dit kamp
verlaten.’ Daarna is niks meer van haar vernomen. Ze heeft de administratieve
sterfdatum van 10 september tot 30 november 1943.
Met de langverwachte biografie
van Etty Hillesum geeft Judith Koelemeijer meer context en duiding aan het
fascinerende leven en de bewonderingswaardige levensvisie van Etty Hillesum. Terwijl
de dagboeken vooral een blik naar binnen zijn, richt Koelemeijer de blik ook
naar buiten: hoe zag het leven van Etty eruit en met wie had ze contact? De
hamvraag blijft echter gericht op de binnenwereld van Etty. In de inleiding
stelt Koelemeijer de cruciale vraag: ‘Want hoe kon Etty voor de dood kiezen,
terwijl haar het leven werd aangeboden? Wat kon er belangrijker zijn dan een
mensenleven?’
Met
het beantwoorden van die vraag is Judith Koelemeijer tien jaar bezig geweest.
Dat heeft geleid tot verschillende nieuwe ontdekkingen in het onderzoek naar
Etty Hillesum. Zo heeft Koelemeijer met hulp de Russische familie van Etty
opgespoord, die geen weet hadden van het leven van hun nichtje. Ook heeft ze de
dagboeken van Etty’s vriendin Leonie Snatager gevonden. Leonie vindt de
opvattingen van Etty gevaarlijk en besluit wel onder te duiken. Ze overleeft de
oorlog en overlijdt in 2013 in Amerika. In de gangkast van haar huis vindt
Koelemeijer samen met Snatagers zoon haar oorlogsdagboeken en brieven. Dit extra
materiaal, samen met getuigenissen van (kinderen van) bekenden en vrienden van
Etty Hillesum gebruikt Koelemeijer om het verhaal mee te bekleden, maar ook om
zaken van meerdere kanten te kunnen belichten. Op de manier weet ze gelaagde
biografie te schrijven die nieuw licht werpt op het leven van Etty.
Judith Koelemeijer heeft
aandacht voor Etty’s sociale kring waarin ze haar standpunten vaak moest
verdedigen. Ze gaat in op haar twijfels als haar broer Jaap haar aanraadt om te
solliciteren bij de Joodse Raad. Koelemeijer schrijft over Etty’s lichamelijke
zwakte en hoe moeilijk ze het in Westerbork heeft. Ze vertelt hoe Etty bewust
niet in dezelfde wagon stapt als haar ouders en broer omdat dit haar te zwaar
zal vallen. Kortom, Koelemeijer toont dat Etty Hillesum als een mens van vlees
en bloed wier radicale keuze voor menselijkheid, hoop en liefde steeds op de
proef gesteld wordt. Op die manier schept ze een genuanceerd beeld van Etty
zonder haar onnodig op te hemelen.
Pluspunt is ook dat Judith Koelemeijer ondanks alles zorgt
voor een afgerond verhaal. Hoewel we niet weten wat er na 7 september 1943 met
Etty gebeurd is, schetst Koelemijer twee scenario’s: een waarbij Etty Hillesum
direct vergast wordt en een waarbij zij nog enige tijd in Auschwitz-Birkenau
overleeft. Beide scenario’s worden uitgewerkt. Koelemeijer gaat ook in op hoe
het vrienden en kennissen van Etty vergaat, zoals Leonie Snatager en verzetsheld
Pim Eldering. Ook de weg die de dagboeken van Etty afgelegd hebben voordat ze
in 1981 in druk verschenen wordt uit de doeken gedaan.
Etty citeerde in de laatste
maanden dat zij een dagboek bijhield, veel uit het Mattheüs-evangelie, zoals
Mattheüs 16:25-26: ‘Want zo wie zijn leven zal willen behouden, die zal het
verliezen; maar zo wie zijn leven verliezen zal om mijnentwil, die zal het
vinden. Want wat baat het een mens, zo hij de gehele wereld gewint, en lijdt
schade zijner ziel?’ Etty Hillesum wist dat zij de dood tegemoet trad. Ze wilde
echter niet lichamelijk overleven, maar geestelijk. Deze biografie draagt
daaraan bij.
Judith
Koelemeijer: Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven, Balans, Amsterdam 2022,
574 p. : ill. ISBN 9789463821742. Distributie Pelckmans Uitgevers
deze pagina printen of opslaan