Non-fictie

BOEKEN NR. 1, JANUARI 2023

Judith Koelemeijer: Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven

door Lisanne Vroomen

De mensen moeten God helpen  

Van de drie bekende Nederlandse oorlogsdagboeken – het dagboek van Anne Frank, de dagboeken van Hanny Michaelis en het dagboek van Etty Hillesum – zijn de geschriften van Etty Hillesum wellicht het meest fascinerend, maar ook het minst toegankelijk. Haar dagboek verscheen pas in 1981 in druk onder de titel Het verstoorde leven. Dagboek van Etty Hillesum 1941-1943 (Balans 2022). Het geeft een kijkje in het leven van een 27-jarige intelligente vrouw die opvallend openhartig schrijft over haar seksuele relaties met de psycholoog Julius Spier en weduwnaar Han Wegerif bij wie ze inwoont.
 
Maar wat haar dagboeken het meest bijzonder – en voor velen onbegrijpelijk –  maakt is haar radicale filosofie van de aanvaarding van haar Schicksal, zoals ze dat zelf zegt. Onderduiken was volgens haar niet solidair. De Duitsers hadden precies vastgesteld hoeveel Joden gedeporteerd moesten worden. Eraan ontkomen betekende dat een ander in je plaats moet vertrekken. Etty zag dus voor zichzelf geen andere keuze dan ‘meegaan en proberen voor anderen nog te zijn, wat we kunnen.’
 
In het aanvaarden van het Massenschicksal zit voor Etty Hillesum ook een religieus en misschien zelfs mystiek aspect. Ze wil in contact blijven met het goede en goddelijke in haarzelf en haar liefde, godsvertrouwen en kracht delen met iedereen die op haar pad kwam. In de woorden van Judith Koelemeijer: ‘kwam [ze] tot een even opmerkelijke als briljante omkering. God kon haar niet helpen. De mensen moesten God helpen. Alleen zo konden zij ook zichzelf helpen. Het was het enige wat zij in deze tijd konden redden en ook het enige waar het op aankwam: ze moesten een stukje van God in zichzelf bewaren. En misschien konden zij er dan ook aan meewerken om God op te graven in de geteisterde harten van anderen.’
 
Om anderen zoveel mogelijk te helpen gaat Etty via de Joodse Raad werken als vrijwilliger in Westerbork. Ze maakt er vrienden, helpt in de ziekenbarak, is nauw verbonden met de verzetgroep Stertzenbach en heeft mogelijk zelfs geholpen om enkele kinderen uit het kamp te smokkelen. Maar ze moet ook meehelpen met de transporten, zoals het Kindertransporten uit Vught op 7 en 8 juni 1943. Via Westerbork werden 1350 vrouwen, 613 mannen en 1051 kinderen naar Sobibór gebracht. Etty sjouwt twee dagen lang met zuigelingen en bagage en kan erna alleen maar huilen. Ze schrijft erna: ‘De zon schijnt op m’n gezicht en vlak voor onze ogen geschiedt een massamoord, het is zo onbegrijpelijk alles.’
 
Hoewel Etty door haar werk voor de Joodse raad lang is vrijgesteld, kan ook zij niet ontkomen aan de deportaties. Op 7 september 1943 wordt zij, samen met haar ouders en broer Mischa, op transport gezet naar Auschwitz. Etty gooit nog een briefkaart uit de trein eindigend met de zin: ’We hebben zingende dit kamp verlaten.’ Daarna is niks meer van haar vernomen. Ze heeft de administratieve sterfdatum van 10 september tot 30 november 1943.
 
Met de langverwachte biografie van Etty Hillesum geeft Judith Koelemeijer meer context en duiding aan het fascinerende leven en de bewonderingswaardige levensvisie van Etty Hillesum. Terwijl de dagboeken vooral een blik naar binnen zijn, richt Koelemeijer de blik ook naar buiten: hoe zag het leven van Etty eruit en met wie had ze contact? De hamvraag blijft echter gericht op de binnenwereld van Etty. In de inleiding stelt Koelemeijer de cruciale vraag: ‘Want hoe kon Etty voor de dood kiezen, terwijl haar het leven werd aangeboden? Wat kon er belangrijker zijn dan een mensenleven?’
 
Met het beantwoorden van die vraag is Judith Koelemeijer tien jaar bezig geweest. Dat heeft geleid tot verschillende nieuwe ontdekkingen in het onderzoek naar Etty Hillesum. Zo heeft Koelemeijer met hulp de Russische familie van Etty opgespoord, die geen weet hadden van het leven van hun nichtje. Ook heeft ze de dagboeken van Etty’s vriendin Leonie Snatager gevonden. Leonie vindt de opvattingen van Etty gevaarlijk en besluit wel onder te duiken. Ze overleeft de oorlog en overlijdt in 2013 in Amerika. In de gangkast van haar huis vindt Koelemeijer samen met Snatagers zoon haar oorlogsdagboeken en brieven. Dit extra materiaal, samen met getuigenissen van (kinderen van) bekenden en vrienden van Etty Hillesum gebruikt Koelemeijer om het verhaal mee te bekleden, maar ook om zaken van meerdere kanten te kunnen belichten. Op de manier weet ze gelaagde biografie te schrijven die nieuw licht werpt op het leven van Etty.
 
Judith Koelemeijer heeft aandacht voor Etty’s sociale kring waarin ze haar standpunten vaak moest verdedigen. Ze gaat in op haar twijfels als haar broer Jaap haar aanraadt om te solliciteren bij de Joodse Raad. Koelemeijer schrijft over Etty’s lichamelijke zwakte en hoe moeilijk ze het in Westerbork heeft. Ze vertelt hoe Etty bewust niet in dezelfde wagon stapt als haar ouders en broer omdat dit haar te zwaar zal vallen. Kortom, Koelemeijer toont dat Etty Hillesum als een mens van vlees en bloed wier radicale keuze voor menselijkheid, hoop en liefde steeds op de proef gesteld wordt. Op die manier schept ze een genuanceerd beeld van Etty zonder haar onnodig op te hemelen.
 
Pluspunt is ook dat Judith Koelemeijer ondanks alles zorgt voor een afgerond verhaal. Hoewel we niet weten wat er na 7 september 1943 met Etty gebeurd is, schetst Koelemijer twee scenario’s: een waarbij Etty Hillesum direct vergast wordt en een waarbij zij nog enige tijd in Auschwitz-Birkenau overleeft. Beide scenario’s worden uitgewerkt. Koelemeijer gaat ook in op hoe het vrienden en kennissen van Etty vergaat, zoals Leonie Snatager en verzetsheld Pim Eldering. Ook de weg die de dagboeken van Etty afgelegd hebben voordat ze in 1981 in druk verschenen wordt uit de doeken gedaan.
 
Etty citeerde in de laatste maanden dat zij een dagboek bijhield, veel uit het Mattheüs-evangelie, zoals Mattheüs 16:25-26: ‘Want zo wie zijn leven zal willen behouden, die zal het verliezen; maar zo wie zijn leven verliezen zal om mijnentwil, die zal het vinden. Want wat baat het een mens, zo hij de gehele wereld gewint, en lijdt schade zijner ziel?’ Etty Hillesum wist dat zij de dood tegemoet trad. Ze wilde echter niet lichamelijk overleven, maar geestelijk. Deze biografie draagt daaraan bij.
 
Judith Koelemeijer: Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven, Balans, Amsterdam 2022, 574 p. : ill. ISBN 9789463821742. Distributie Pelckmans Uitgevers

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri