Nederlands proza

BOEKEN NR. 9, NOVEMBER 2023

Tommy Wieringa: Nirwana

door Lisanne Vroomen

Sinds het verschijnen van Joe Speedboot in 2005 staat Tommy Wieringa bekend als een auteur die met een klein verhaal grote thema’s aan kan vliegen en die veel symboliek verwerkt in zijn teksten. Zijn nieuwste roman Nirwana sluit aan bij deze traditie, zij het met één uitzondering: de opzet van deze roman is geen klein verhaal, maar een groots epos over de twintigste eeuw.  

Centraal in de roman staat de familie Adema, met de 100-jarige Willem Adema als patriarch. Deze voormalige SS’er heeft na de oorlog een succesvol bedrijf in de offshore-business opgebouwd. Het bedrijf is nu in handen van zijn naamgenoot en kleinzoon, de tweelingbroer van de hoofdpersoon Hugo. Het algemene verhaal dat de familie naar buiten brengt, is dat Willem Adema – een personage gebaseerd op Pieter Schelte Heerema – zich al in de oorlog bekeerd heeft en zich aangesloten heeft bij het verzet. Met de ideologie van de nazi’s had hij zich eigenlijk nooit kunnen vereenzelvigen: hij wilde vooral de communisten bestrijden. Kunstenaar Hugo, het buitenbeentje in de familie, krijgt de dagboeken van zijn opa in handen en ontdekt dat hiervan weinig waar is.
 
Daardoor volgt de roman aan de ene kant het verhaal in het heden waarin Hugo via zijn kunst het naziverleden van zijn opa openbaart en aan de andere kant het verleden van Willem Adema dat via de dagboeken en archiefstukken beetje bij beetje duidelijk wordt. Hugo ontdekt hierin vooral een continuïteit: Adema sr. was ‘nog altijd een soldaat die de verovering van de aarde najoeg.’ Hij ziet zijn familie en het bedrijf Adema Marine Operations als dienaren van Heer Vuur. Met hun boorplatformen koloniseren ze de wereld en zijn ze de motor achter de eeuwige groei die leidt tot verovering en uiteindelijk tot vernietiging.
 
Hier blijkt dat de boodschap van het boek niet alleen gaat over het nazisme van Adema, maar ook over de klimaatcrisis. Op verschillende plekken in het boek komen betogen voor waaruit blijkt dat het hoofdpersonage Hugo geen positieve kijk heeft op de toekomst. Hij spreekt bijvoorbeeld van een ‘tijdperk van extreem lijden’ dat zal aanbreken. Het gaat ervanuit dat het vuur dat uitgevonden is in de prehistorie en dat sinds de industriële revolutie en de inzet van fossiele brandstof uiteindelijk de ondergang van de mens zal worden – met medewerking van zijn familie.
 
Het is echter niet duidelijk of Hugo die ondergang echt erg vindt. Hij is geïnteresseerd in boeddhisme, waarin het vuur als louterend principe wordt gezien en hij beschrijft de uitdoving van de heerschappij van het vuur als het nirwana. Daarnaast is hij ook erg onder de indruk van het futurisme, een ideologie die oorlog als louterend principe ziet. Is hij fatalistisch en denkt hij dat het tij niet te keren is, of wil hij de vernietiging die zijn familie aanwakkert?
 
Het boek is doorspekt met symboliek. De tweelingbroers Hugo en Willem worden bijvoorbeeld vergeleken met Epimetheus (de achteruitkijker) en Prometheus (de vooruitkijker). De bloedgroep van opa Adema, getatoeëerd op zijn arm, wordt gezien als het enso-teken, symbool voor oneindigheid en leegte. Deze symboliek wordt wel allemaal uitgelegd, zoals ook de betekenis van Hugo’s nestbevuilende kunstwerken door recensenten in de roman geduid wordt. Wat mij betreft, is deze uitleg overbodig: de lezer mag ook zelf zijn conclusies wel trekken.
 
De roman speelt met de grens tussen fictie en werkelijkheid. Niet alleen is de familie Adema gebaseerd op de familie Scheltema, ook komt de schrijver Tommy Wieringa als personage in de roman voor. Hij is degene die Hugo ertoe aanzet om in het verleden te duiken en die zo als het ware de totstandkoming van dit boek aanwakkert. Hoewel het aanvankelijk een vreemde zet lijkt, spiegelt de bemoeienis van het personage Wieringa met de familie Adema, de werkelijke bemoeienis van de schrijver met de familie Scheltema.
 
Ook op een ander niveau werkt de roman met spiegels. Hugo’s ex-vriendin Lois gebruikt foto’s uit hun relatie in bewerkte vorm voor een tentoonstelling met de naam I Own Me/Reclaiming the Female Body. Hij voelt zich verraden als zijn voormalige muze hun gezamenlijke verleden gebruikt om masculiene machtsstructuren bloot te leggen. Zonder scrupules zet hij zelf echter ook kunst in om het verleden van zijn familie aan de kaak te stellen. ‘Jullie eer heet trouw, de mijne ontrouw,’ zegt hij zelf.
 
Wieringa verlaat met Nirwana de kleine universa die zijn andere werken zijn. De werkelijkheid treedt hier de roman binnen en vice versa. Hoewel de opzet van het boek een megalomaan project lijkt, slaagt Wieringa er met succes in om een familiegeschiedenis te tekenen die het verloop van de twintigste eeuw mede bepaald heeft. Die geschiedenis is spannend én biedt veel stof tot discussie: zowel over het verleden als over het heden.
 
Tommy Wieringa: Nirwana, De Bezige Bij, Amsterdam 2023, 481 p. ISBN 9789403180816. Distributie Standaard Uitgeverij 

deze pagina printen of opslaan