‘Jongen, dat is een mooi vormpje’
Wie kent Nijntje nu niet, het konijntje van Dick Bruna (1927-2017) dat in miljoenenoplagen de wereld veroverde en dit jaar haar 65ste verjaardag viert? Twee stipjes, een kruisje en zwarte contourlijntjes ‘met een hartslag’ brengen het figuurtje tot leven. Jonge kinderen voelen zich direct aangesproken, volwassen vinden de ‘modernistische’
tekening mogelijk wat té eenvoudig. En de immense merchandising van de
Bruna-producten, doet ons misschien vooral naar de ‘economische grootheid’ van
Dick Bruna kijken, zoals Joukje Akveld hem in haar boek Tekenaars noemde. Maar Bruna maakte meer dan Nijntje alleen, zijn werk is divers
en volumineus en hij was ook groot in artistiek opzicht. ‘Bruna heeft zich in
een lange traditie van beeldend kunstenaars geplaatst, van Saenrendam tot
Vermeer tot Mondriaan’, aldus de directeur van het Nederlandse Rijksmuseum. Over
zijn unieke talent en hoe hij zijn pictografische beeldtaal tot in de perfectie
ontwikkelde, gaat het boek Dick Bruna
van de Britse illustrator Bruce Ingman, oorspronkelijk verschenen in de reeks
‘The illustrators’ van uitgeverij Thames & Hudson.
Uit het biografisch portret
waarmee het boek begint, blijkt dat lezen, tekenen en schilderen de dingen
waren waar het hart van de jonge Bruna naar uitging. De oorlogsjaren, toen het
gezin ondergedoken leefde, voelden niet als een straf voor de tienerjongen,
want het leven in relatieve afzondering gaf hem alle gelegenheid om zijn
creatieve interesses te verkennen. Na de oorlog liep hij stage bij de uitgeverijen
W.H. Smith in Londen en Plon in Parijs. Om ervaring op te doen voor het
bedrijfsleven, zo had zijn vader, eigenaar van uitgeverij A.W. Bruna, het
bedoeld, maar de zoon ontdekte er Léger en Picasso, en de kennismaking met hun
werk sterkte hem in zijn ambities om kunstenaar te worden.
Vader Bruna vond echter dat zijn
zoon de plicht had in het familiebedrijf te stappen, wat Dick -- met tegenzin
-- dan ook deed. Een cruciale stap in zijn carrière. Kunst en het bedrijfsleven
bleken dan toch niet onverzoenbaar te zijn, want Dick Bruna dankt zijn
ontwikkeling als artiest ook in ruime mate aan zijn werk als grafisch
ontwerper. Zijn eerste boekcovers tonen duidelijke inspiratie uit diverse
hoeken, van Walt Disney zowel als van Hendrik Werkman en Van der Leck. Een
‘openbaring’ voor de jonge tekenaar was het werk van Matisse. Werken met papierknipsels
en de vormen terugbrengen tot hun essentie, dat is wat Bruna ook wilde. In zijn
kleurgebruik zocht Matisse ‘naar iets gevaarlijks […] iets wat bijna schuurt’.
Van zijn meesterwerk in de kapel in Vence wilde hij dat de bezoekers van de
kapel de kleuren zouden ervaren ‘als een luide gongslag’. Op Bruna hadden ze
dat effect.
Dick
Bruna ontwierp de befaamde logo’s van twee pocketreeksen van A.W. Bruna, de
populaire ‘Zwarte beertjes’ en de literaire ‘Witte beertjes’, en hij maakte ook
de coverontwerpen. De pockets moesten direct de aandacht trekken. Ze werden
namelijk verkocht in kiosken, voor haastige passanten die lectuur zochten voor
onderweg. Bruna stak al zijn kennis en kunnen in het logo en de coverontwerpen
voor schrijvers als Sartre, Simenon, Faulkner, Baldwin… onder vele anderen. Hij
streefde ernaar om de sfeer van het werk op de cover over te brengen en ruimte
te laten voor de verbeelding van de lezer. Hij ontwikkelde ‘een nieuwe stijl
van ontwerpen, die verder ging dan het verkopen van content en gericht was op
impact, aantrekkelijkheid en herkenbaarheid. Hij was zich bewust van de kracht
van een directe visuele klik.’ Dick Bruna ontwierp zo’n 2000 covers, ze waren
een goudmijn voor de uitgeverij en werden collectorsitems.
Bruna’s covers werken als een
affiche, zijn in één oogopslag te lezen, en daarin zit hun sterkte. Picasso merkte
dat op over een van Bruna’s covers van een boek van Simenon. Bruna nam een
uitspraak van de Franse ontwerper A.M. Cassandre als uitgangspunt voor al zijn
werk: ‘Een affiche […] moet werken als een vuistslag’. En, voegde Bruna er nog
aan toe, ‘Het moet ook menselijk zijn en als het enigszins kan vriendelijk.’ Bruce
Ingman concludeert: ‘daarmee raken we de kern: de gong van Matisse, de
vuistslag van Cassandre en de menselijkheid van Bruna.’ Ingmans beschrijvingen
en interpretaties van Bruna’s artistieke ontwikkeling, zijn invloeden, zijn
persoonlijkheid en werkethos zijn revelerend en het is met pointes als deze dat
hij de aandacht van zijn lezers telkens weer op scherp stelt.
Dat Dick Bruna in de eerste plaats grafisch ontwerper is en
geen illustrator laat ook de figuur van Nijntje
zien. De vakkennis die hij in de uitgeverij opdeed, zijn pictografische beeldtaal
zijn ook bij het maken van zijn prentenboeken doorslaggevend. Voor zijn eerste
prentenboek, de appel, dat in 1953
verscheen, was Matisse zijn
grote inspirator. Ook toen al, zoals later bij Nijntje, gebruikte hij zijn
‘typografie zonder poespas’: geen hoofdletters omdat de tekst niet zou afleiden
van het beeld. de appel was niet als
kinderboek bedoeld, maar als een hommage aan Matisse. Hij knipte vormen uit en
schilderde de contouren met zwarte verf. Dat zou hij blijven doen tot het einde
van zijn carrière, terwijl hij zijn techniek permanent trachtte te verbeteren
en de mogelijkheden van zijn beeldtaal verder te verkennen. Dat kun je goed
zien als je de figuur van Nijntje door de jaren heen vergelijkt: het kopje
wordt gaandeweg wat ronder, de oogjes staan lager, de oortjes zijn wat minder
spits, de dikte van het contourlijntje varieert… Minimale aanpassingen, die
Bruna vaak toevallig vond door te spelen met vormen. Het heeft zijn Nijntje
door de jaren ‘absoluut menselijker’ gemaakt, vindt hij zelf.
Ook Leger was erg belangrijk voor Bruna’s ontwikkeling als
kunstenaar omdat hij ‘hier voor het eerst zag dat het perspectief verdween, dat
de constructie heel belangrijk werd en dat de kleuren vrijwel vlak werden […]’
Duidelijke vormen, duidelijk omlijnd, ze worden Bruna’s waarmerk. Het kleine,
vierkante formaat van zijn latere prentenboeken, dat bedacht werd in
samenwerking met de drukker van de Bruna-affiches, heeft ook reminiscenties aan
het werk van zijn grote voorbeeld van De Stijl, Gerrit Rietveld, de man die hem
ooit op wolkjes liet lopen met een compliment voor een van zijn boekcovers:
‘Jongen, dat is een mooi vormpje’. Vierkant was praktisch realiseerbaar voor de
drukker, de auteur kon zijn artistieke invloeden verwerken. Helemaal Bruna!
Dick Bruna
is een uitgebreid gedocumenteerd, zeer inzichtelijk en rijk geïllustreerd boek,
dat Bruna’s leven, zijn artistieke invloeden en zijn persoonlijkheid mooi in
het licht stelt en laat zien hoe ze samen bijdragen tot de uniciteit van zijn
werk.
Bruce
Ingman, Ramona Reihill: Dick Bruna, Mercis Publishing, Amsterdam 2020, 111 p. :
ill. ISBN 9789056478438. Vertaling van Dick Bruna door Astrid Huisman.
Distributie L&M Books
deze pagina printen of opslaan