Voor de stem

Een van de mooiste resultaten van samenwerking binnen de Russische avant-garde verscheen in 1923 in Berlijn: Dlia Golosa. Vladimir Majakovski (1893-1930), die in de Sovjet-Unie en daarbuiten rondreisde om met zijn indrukwekkende stem en imposante figuur zijn gedichten voor te dragen, vroeg beeldend kunstenaar El Lissitzky (1890-1941) om een selectie van dertien gedichten in een boekje typografisch vorm te geven. Dat was voor Lissitzky, die al eerder naar wegen zocht om het suprematisme van zijn leermeester Malevitsj in de nieuw te organiseren samenleving praktisch nut te geven, een kolfje naar zijn hand. Het ging hem niet louter om verfraaiing van de druk, laat staan om illustraties. Hij ontwierp een boekje met een duimregister zoals bij een agenda, waardoor wie voorlas zonder tijdverlies meteen het gewenste gedicht kon vinden. Op de tabbladen staat een combinatie van rode en/of zwarte geometrische tekens en een titelwoord, die terugkeren op de bijzonder vormgegeven enkele of dubbele openingspagina van elk gedicht. Met het zetmateriaal en de cyrillische letterkast deed hij voor de lezer van de tekst wat de dichter bij het voordragen met zijn stem en gebaar teweegbracht: de dynamiek en het engagement van de poëzie, de kracht van beeld, rijm en klank voor het oog tot uitdrukking brengen.
Majakovski’s gedichten zijn in verscheidene opzichten revolutionair. Naar de inhoud zijn sommige agitatorische marsliederen, opgedragen aan onder meer de Rode Marinetroepen, of bevlogen bevelen aan ‘de legers van de kunsten’. Een ander staat in het teken van de Derde Internationale of vervloekt het kapitalistische gespuis dat zwelgt in overvloed terwijl het Russische volk van honger omkomt. Ook wat genre betreft zijn ze heel divers: er is een sprookje bij, een parabel over het verspreiden van valse geruchten over overwinningen van het Witte Leger, een dubbelzinnige romance, het beroemde kubistische stilleven in versvorm ‘En kunt ook u’, het anekdotisch-moraliserende ‘Lief zijn voor paarden’ en de prachtige autobiografische dialoog van de dichter met de zon: ‘Een zeer bijzonder avontuur dat ik, Vladimir Majakovski, beleefde in het Roemantsjevhuisje, Poesjkino, Haaienheuvel bij de Jaroslavspoorlijn’. De laatste titel typeert de stijl van de dichter. Een brede adem, ook al bevat een vers soms slechts één woord, een toon die nu eens kosmisch en grootsprakerig is, dan weer alledaagse straattaal imiteert, maar altijd krachtig is en kernachtig, stromende lava. De vertaling van Marja Wiebes en Margriet Berg geven het elan en de verscheidenheid soepel weer, iets hedendaagser en directer ook dan Majakovski’s onvolprezen vertaler Marko Fondse (hij vertaalt bijvoorbeeld ‘Behandel de paarden met zachtheid’). De vertaling wordt gevolgd door twee instructieve nawoorden: een van de Majakovski-biograaf Bengt Jangfeldt over de coöperatie en een van Lissitzkykenner Willem Jan Renders over diens boekconstructie.
Op het facsimile met zijn vindingrijke afwisseling van zwart en rood, abstract geometrische en schematisch figuratieve tekens raak je niet gauw uitgekeken. Cyrillische losse letters en woorden worden in verschillende groottes, types en richtingen gezet, aangevuld met dansende lijnen (die niet louter esthetisch zijn, maar bijvoorbeeld het opgeheven marsbeen van de matrozen evoceren), dingbats en rasters, spiegelingen en superposities, waarbij eenzelfde klinkerteken in meerdere woorden tegelijk fungeert of de Russische basisklinkers binnen eenzelfde medeklinkerkorset verschillende klanknabootsende woorden oproepen, bijvoorbeeld voor het hoefgetrappel. Dat het daarbij niet om puur esthetische versiering of illustratieve verdubbeling gaat, maar om een symbolische interpretatie van de poëzie door middel van typografie, is dé grote kwaliteit van deze vormgeving, die zeker ook beïnvloed is door de opvattingen van de Russische futuristen, zoals die neergelegd werden in de manifesten Het woord als woord en De letter als letter. Om de betekenis en de finesses van Lissitzky’s typografische experiment volledig naar waarde te schatten, is voor ieder die geen Russisch leest eigenlijk ook een ‘visuele vertaling’ naar ons letterschrift nodig, zoals in de Engelse editie van de British Library (2000) is gebeurd. Maar zelfs daarzonder is deze publicatie met Nederlandse vertaling van de gedichten een feest voor het oog en het poëtische hart.


Vladimir Majakovski, El Lissitzky (sam.), Voor de stem, Huis Clos Rimburg, 2012, 126161 p., ill. € 24,9. ISBN 9789079020171. Vert. van: Dlia golosa door Marja Wiebes / Margriet Berg. Distributie: Huis Clos

Oorspronkelijk verschenen in de Leeswolf 2012

© 2024 | MappaLibri