'Ik ben altijd enorm gehecht geweest aan de beschaving van mijn
voorouders en ik heb gehoopt op de wedergeboorte, de bloei, de uitwaaiering
ervan, erop gehoopt dat ze haar uitstraling, haar grandeur, haar vernuft zou
terugvinden om de hele mensheid eens te meer versteld te doen staan. Nooit had
ik gedacht dat het in mijn levensavond zover zou komen dat ik haar reisweg zou
beschrijven met woorden als ontreddering, verslagenheid, stuurloosheid,
rampspoed, aftakeling, schipbreuk, teloorgang.'
Met deze woorden beschrijft de
Frans-Libanese auteur Amin Maalouf in een essay de weg naar zelfdestructie die
hij, niet alleen in het Midden-Oosten maar overal meent te ontwaren. Afkomstig
uit een christelijke familie die, zowel in Caïro als in Beiroet, generaties
lang deel uitmaakte van een kosmopolitische en liberale samenleving, waarin
minderheden geaccepteerd werden als volwaardige burgers. heeft hij de
onttakeling meegemaakt die steeds dwingender richting Schipbreuk der
beschavingen lijkt te leiden
In deze eeuw 'gekenmerkt door vergankelijke werelden en
stervende beschavingen', lijkt het er steeds meer op, aldus Maalouf, dat we als
op een nieuwe Titanic regelrecht koers zetten naar de ondergang. Op vele vlakken is een pervers raderwerk aan gang gezet dat
niet meer te stoppen lijkt, ook al omdat in deze tijden van groeiend
nationalisme en groepsegoïsme, dictators en populisten allerhande er niet voor
terugschrikken kwetsbare democratische processen te verhinderen of onderuit te
halen.
Om
te beginnen in het Midden-Oosten dat meer dan welke andere entiteit een
schoolvoorbeeld is van de wijze waarop interne ontwikkelingen op ideologisch,
etnisch en religieus vlak, versterkt door neo-koloniale bemoeienissen en
geopolitieke belangen, een regio totaal in de vernieling heeft gewerkt. Hij
wijst op de verpletterende verantwoordelijkheid van enkelingen in die
teloorgang en stelt voor in een nog op te richten museum gewijd aan de
wereldgeschiedenis ruimte te scheppen voor een 'Pantheon van Janus' waarin
figuren als Nasser en Churchill (naast talrijke anderen) hun plek zouden
vinden. Grote persoonlijkheden die naast hun onmiskenbare prestaties ook
rampzalige beslissingen namen en de wereldgeschiedenis, als in de bekende
processie van Echternach, na een stap vooruit, opnieuw passen achteruit deden
maken.
Nasser
bijvoorbeeld, 'de laatste reus in de Arabische wereld' die in de tijd van de
bevrijdingsbewegingen, het zelfbeschikkingsrecht en de strijd tegen
kolonialisme en imperialisme, de volken van de Oriënt tijdelijk hun trots
weergaf. De nationalisering van het Suez-kanaal bezorgde hem politieke vleugels
die hij jammer genoeg met een intolerant en autoritair regime vorm zou geven.
Het desastreuze besluit om in juni 1967, onder druk van het opkomende
islamisme, samen met alle Arabische staten ten strijde te trekken tegen Israël,
leidde tot de Zesdaagse Oorlog en de totale vernedering. Het stortte de
Arabische wereld in vertwijfeling en vernietigde meteen iedere panarabische
illusie. Zijn nationalistische demagogie maakte hem 'ontegenzeggelijk tot een
van de doodgravers van de Levant'. En was er bovendien de oorzaak van dat het
islamisme stilaan de heersende ideologie zou worden.
Maar ook Churchill, wiens
persoonlijkheid in de strijd tegen het nazisme doorslaggevend was, is zo'n
janusfiguur zeker nadat hij zich, door zijn optreden in de
Arabisch-mohamedaanse wereld, alles behalve vooruitziend toonde. Zijn rol in de
Suez-kwestie, om samen met Frankrijk hun tanende wereldrijken te redden, was
desastreus en voedde juist de opkomende nationalistische tendenzen. Later zou
hij in Iran de hervormingsgezinde democraat Mossadeq met behulp van de
Verenigde Staten na een staatsgreep ten val brengen met de gekende gevolgen.
Het aandeel van zowel Nasser als Churchill in het onstaan van de 'autoritaire
en xenofobe versie van het Arabische nationalisme' en van 'het islamisme à la
Khomeini' is zoals nu blijkt verpletterend geweest.
De Zesdaagse Oorlog is, volgens
Maalouf, overigens ook voor Israël desastreus geweest. Want niet enkel in de
Arabische wereld, ook in de Joodse geesten is als gevolg ervan 'een hardnekkige
existentiële twijfel geslopen'. Vooral de extreem korte duur van de strijd
heeft het onderlinge respect, nodig om tot 'een billijk, vrijwillig
overeengekomen en bestendig compromis' te komen, volledig ondermijnd. Het
'vredeskamp' in Israël verschrompelde en de beslissing om, met het oog op de
veiligheid, bezette gebieden te koloniseren, hypothekeert vandaag elke mogelijke
oplossing en dat niet alleen voor het Palestijns-Israëlisch conflict maar voor
heel het Midden-Oosten.
De neiging tot verovering, versplintering en afsplitsing,
'in een sfeer van geweld en bitterheid', heeft de Arabisch-islamitische wereld
sindsdien helemaal in haar ban gekregen, maar tastte langzamerhand ook de rest
van de wereld aan. De neo-liberale greep op het markt, de groeiende
ongelijkheid, de intolerantie en het oplaaiende identiteitsdenken maken het
moeilijker en moeilijker om de grote crises die ons bedreigen gezamenlijk en
efficiënt aan te pakken.
Met lede ogen ziet Maalouf dat, zowel de Verenigde Staten
als Europa hun taak, om een rechtvaardiger en democratischer wereldorde te
creëren, uit handen hebben geven en blijkbaar niet meer in staat zijn om deze
mondiale 'ouderrol', zoals hij dat noemt, te vervullen. Een teken aan de wand,
want we lijken te vergeten dat 'de Europese beschaving [...] voor de hele
wereld de referentie is geworden. [...] En niemand kan ontkennen dat die
beschaving vandaag de standaard is waarnaar we ons allemaal hebben te voegen'.
Dat alles dreigt in duigen te vallen nu niemand nog greep krijgt op de
politieke en sociale ontwikkelingen, vooral nu ook nog een majeure
klimatologische ramp op ons afstevent.
Dat Maalouf de zaken ernstig
neemt blijkt uit het feit dat dit al zijn derde essay is - na Les identités
meurtrières (1998) en Le dérèglement du monde (2009) - waarin
hij zijn diepe teleurstelling uitspreekt over de gedachte dat de mens blijkbaar
niet in staat is tot samenleven, noch bereid is verschillen te overstijgen. Een
stelling die, op basis van de aangebrachte argumenten, misschien te pessimistisch is, maar die in ieder geval
indruk maakt door de persoonlijke betrokkenheid en de emotionele kracht waarmee
ze wordt naar voren gebracht.
Amin Maalouf:
Schipbreuk der beschavingen, Antwerpen, Davidsfonds 2020, 272 p. ISBN
9789002269226. Vertaling van Le naufrage des civilisations door Hans E. van
Riemsdijk. Distributie Standaard Uitgeverij
© 2024 | MappaLibri