Mefisto.
Roman van een carrière van Klaus Mann (1906-1949), de
oudste zoon van Thomas Mann, verscheen oorspronkelijk in 1936 en is een
belangrijk document uit de Duitse Exilliteratur.
Klaus Mann vluchtte naar Amsterdam toen in Duitsland de nazi’s er aan de macht
kwamen. Hij schrijft zijn belangrijkste werken in ballingschap, waaronder ook De vulkaan. Roman onder emigranten en richtte er Die Sammlung op,
een antinazistisch literair tijdschrift, een podium voor ballingen die in
Duitsland niet meer mochten publiceren. In 1938 vluchtte hij verder naar de
Verenigde Staten waar hij een nieuw tijdschrift voor ballingen, Decision, oprichtte. Hij vocht als
Amerikaans soldaat mee in de Tweede Wereldoorlog.
De protagonist van Mefisto, Hendrik Höfgen, is een
succesvol theateracteur in het Duitsland van de jaren 1920 en ’30. Zijn
glansrol is Mefisto uit Goethes Faust.
Hij was aan zijn carrière begonnen als links georiënteerde aanhanger van
Brechtiaans theater, maar als zijn acteerwerk in fascistische kringen in de
smaak valt, verkwanselt hij zijn idealen voor rijkelijk beloonde roem. Zonder
scrupules en ten koste van alles en iedereen brengt hij het tot intendant van
het staatstheater in het Derde Rijk. Höfgen is een kunstenaar én een zielig
ego, een man die kan schitteren maar die ook verachtelijk marchandeert en zich
voor geld, roem en uit lijfsbehoud volledig laat corrumperen.
Mefisto is vaak als een sleutelroman beschouwd, hoewel Klaus Mann zich
daar altijd tegen heeft verzet en aan het einde van het boek expliciet meegeeft:
‘Iedere persoon in dit boek stelt een type voor en is geen portret.’ Mefisto als een sleutelroman benaderen zou,
aldus Mann, afleiden van het probleem dat hij ermee wilde uitbeelden: dat van
de intellectuele meeloper die een belangrijke voorwaarde vormde voor het succes
van het fascisme. Of zoals de Duitse
schrijver van joodse afkomst Hermann Kesten (1900-1996), het omschreef: ‘de
meeloper, één uit het miljoen van medeschuldigen die geen misdaad begaan, maar
die het brood van de moordenaars eten’
Hendrik Höfgen is wel herkenbaar
gemodelleerd naar theateracteur Gustaf Gründgens (1899-1963), Klaus’
vroegere vriend, die korte tijd getrouwd was met zijn zus Erika. Niet alleen
Höfgen is gebaseerd op een persoon uit zijn omgeving, zo leert ons het nawoord
van Geert Bussink: ‘Klaus Mann ‘gebruikt’ in vrijwel al zijn literaire werk
mensen die hij kent. Om ons tot Mephisto
te beperken: Theophil Marder lijkt op de schrijver Carl Sternheim; Benjamin
Pelz op de schrijver Gottfried Benn; Cäsar von Muck op Hanns Johst; Barbara op
Erika Mann; geheimraad Bruckner op Thomas Mann; de ‘Generalin’ op Hedwig
Pringsheim; de ‘professor’ op Max Reinhardt, enzovoort. Klaus Mann zelf
herkennen we in Sebastian.’ De kopstukken van het nazisme hebben geen naam, ze
worden consequent ‘De Dikke’ (Göring) en ‘De Manke’ (Goebbels) genoemd.
Het feit dat Gründgens ook na de Tweede Wereldoorlog een
belangrijke rol zal blijven spelen in het Duitse theater, maakt evenwel dat Mefisto, in 1936 uitgegeven bij Querido
Verlag in Amsterdam (een imprint van Em. Querido’s Uitgeverij) pas in 1981 voor
het eerst in Duitsland kan verschijnen. Het is haast niet te geloven dat het,
vanwege rechtszaken die door de familie van Gründgens werden aangespannen, zo
lang heeft moeten duren. Wellicht heeft de doorbraak – de Rowohlt-uitgever zal
het publicatieverbod uiteindelijk aan zijn laars lappen - te maken met het
enorme succes van de theaterbewerking door het Parijse Théâtre du Soleil van
Ariane Mnouchkine en de weergaloze verfilming van István Szabó met Klaus-Maria
Brandauer in de hoofdrol, die in 1981 een Oscar voor de beste niet-Amerikaanse
film krijgt. De pocket die dan bij het Duitse Rowohlt Verlag verschijnt, is
meteen een bestseller.
Dat Mefisto nog
niets aan relevantie heeft ingeboet, bewijst Tom Lanoye met zijn theaterproductie
Mefisto forever (Prometheus 2006),
waarin aan de originele verhaallijn de huidige racistische politiek van extreem
rechts gekoppeld wordt en het thema ook verbonden wordt met fragmenten uit de
klassieke literatuur. Manns aanklacht is er een van alle tijden.
Mefisto dankt zijn roem wellicht ten dele aan de tumultueuze
en tragische levensloop van zijn maker – over wie Rindert Kromhout voor
jongeren de trilogie Een Mann, En ik was zijn held en De naam van mijn vader schreef. In het ruime nawoord van Gerrit Bussink bij Mefisto wordt
de familiale en maatschappelijke context van Klaus Mann inzichtelijk uiteengezet.
Deze stijlvolle heruitgave in hardcover is verschenen in de serie ‘Kritische
klassieken’ van uitgeverij Schokland, waarin eerder o.m. De slag van Arturo Barea en John
Bergers De vrucht van hun arbeid-trilogie verscheen, en volgt de derde ongewijzigde druk uit 1986.
Klaus Mann: Mefisto. Roman van een carrière,
Schokland, De Bilt 2021, 302 p. ISBN 9789082454673. Vertaling van
Mephisto. Roman einer Karriere. Distributie EPO
© 2024 | MappaLibri