Non-fictie

BOEKEN NR. 4, APRIL 2023

Mineke Schipper: Weduwen. Een nooit vertelde geschiedenis

door Lisanne Vroomen

Een vrouw zonder man is als een paard zonder ruiter  

Mineke Schipper is emeritus hoogleraar interculturele literatuurwetenschap. Eerder schreef zij Trouw nooit een vrouw met grote voeten: Wereldwijsheid over vrouwen en Heuvels van het paradijs. Een geschiedenis van macht en onmacht (Prometheus 2018). Haar werk is in verschillende talen vertaald. In Weduwen legt ze een eeuwenoud, maar toch vaak onbesproken onderwerp bloot: hoe gaat men wereldwijd om met vrouwen die hun echtgenoot verloren hebben? Welke rituelen zijn er rondom weduwschap? Hoe kijkt men aan tegen een vrouw zonder man? In vogelvlucht – het boek telt slechts iets meer dan 200 pagina’s – geeft Schipper een onthutsend beeld over de omgang met weduwen in verschillende culturen. Zij kijkt naar het afscheid, de rouwperiode, de rouwkleding en naar gebruiken waarbij de weduwe meegaat met haar overleden man. Ook behandelt ze onderwerpen als hekserij, seks en de vrouw als eigendom.
 
In veel culturen en tijden blijkt een vrouw niet van zichzelf te zijn en heeft ze geen regie over haar eigen leven of haar eigen seksualiteit. In culturen waarin trouwen gezien wordt als het hoogst haalbare voor een vrouw, betekent weduwe worden statusverlies. Een weduwe moet vernederende rituelen ondergaan, wordt weggegeven aan haar schoonbroer of soms zelfs levend verbrand. Ze wordt geacht geen seks meer te hebben of wordt juist gedwongen om wel seks te hebben. Ook kan ze gezien worden als ongeluksbrenger en op basis daarvan buitengesloten worden.
 
Al met al is Weduwen geen vrolijk boek. Ik licht er twee gebruiken uit. In beide gevallen wordt de vrouw als eigendom gezien van de man. Een dode iets meegeven naar het hiernamaals is een bekend en wijdverspreid gebruik. Maar soms gaat dat zo ver dat er ook vrouwen of bedienden meegegeven worden. Hoewel het begrijpelijk is dat je na de dood van je geliefde ook wil sterven – denk aan Romeo en Julia – wordt het iets anders als een traditie dit van je vraagt. Bedenk ook dat lang niet iedereen uit liefde trouwt. Hartverscheurend is een omschrijving van een crematie van een Indiase brahmaan en zijn levende vrouw uit 1895. Ze ligt naast het lijk in een provisorische hut en kan door enorme houtblokken voor de opening niet ontsnappen. Haar twaalfjarige zoon steek het vuur aan.
 
Een tweede onthutsend voorbeeld is de seksuele reiniging die onder andere in Mozambique voorkomt. Een weduwnaar wordt voor de reiniging gewassen met water en kruiden. Een weduwe hoort onbeschermde seks te hebben met de broer van haar overleden man voor de rituele reiniging. Als zij hier niet mee instemt kan de geest van de overleden man de harmonie verstoren, waardoor de vrouw weinig keuze heeft. Steeds meer familieleden zien hiervan af, vooral als de echtgenoot door hiv/aids om het leven is gekomen. Dat maakt de situatie van de vrouw echter niet beter omdat er dan een ‘beroepsreiniger’ ingeschakeld wordt. De meeste van deze ingehuurde mannen zijn getrouwd, maar hebben daarnaast beroepshalve meerdere seksuele partners.
 
Weduwen geeft eigenlijk weinig manieren van omgaan met afscheid waarbij de weduwe zelf de regie heeft en op haar eigen manier aan rouwverwerking kan doen. Is dit een universeel beeld? Dat vind ik als leek op dit gebied lastig om te zeggen. Het boek behandelt verschillende tijden en culturen (van christelijk Europa tot China). Er is veel aandacht voor India o.a. vanwege weduwenverbranding, kindweduwen en de uitsluiting van weduwen. Door het boek komt een grote stoet aan gebruiken langs, waarbij lang niet altijd duidelijk is in welke tijd ze in gebruik waren en of ze dat nog steeds zijn. Ik zou het zelf prettig gevonden hebben als de gebruiken naar cultuur een ontwikkeling in de tijd en meer uitdieping hadden kregen. Dat komt erop neer dat mijn kritiek op dit boek vooral is dat het te dun is. Daar staat tegenover dat dit boek dit vergeten maar wel belangrijke onderwerp zeer toegankelijk maakt.
 
Een vrouw zonder man is als een paard zonder ruiter, dat is volgens Mineke Schipper het wijdverspreide beeld. Dat leidt ertoe dat men in veel culturen de behoefte voelt om weduwen te beteugelen. Maar voor sommige vrouwen kan het ook een bevrijding zijn om geen ruiter te hebben. Schipper eindigt haar boek met een positieve noot: met verhalen van weduwen die wel regie nemen over hun eigen leven. Laten we hier vooral meer verhalen aan toevoegen.
 
Mineke Schipper: Weduwen. Een nooit vertelde geschiedenis, Prometheus, Amsterdam 2023, 246 p. : ill. ISBN 9789044645989. Distributie L&M Books

deze pagina printen of opslaan