Non-fictie
BOEKEN NR. 6, JUNI 2025
Ronald van Raak: Het begon in Deventer. De waarden van de Moderne Devotie
door Erick Kila
Wie
zich gaat verdiepen in de ‘Moderne Devotie’ komt met veel in aanraking. Het zijn
zeker niet alleen intense godsvrucht en benauwende braafheid die aan deze laat
Middeleeuwse geestelijke stroming kleven. Ronald van Raak (Hilvarenbeek, 1969),
historicus en voormalig kamerlid voor de Socialistische Partij, geeft in Het
begon in Deventer. De waarden van de Moderne Devotie vanuit vooral een
historisch en filosofisch perspectief een beeld van de beweging en haar
onverwachte relevantie voor deze tijd.
Van Raak, hoogleraar Erasmiaanse
waarden aan de Erasmus Universiteit, beschrijft helder en puntig hoe het modern
devote denken voorzichtig in 1374 in Deventer begon, hoe het tot bloei kwam en
hoe het uiteindelijk in het laatste kwart van de zestiende eeuw minder
prominent werd. Toch is het frappant dat de invloed van de Moderne Devotie
eigenlijk nooit geheel verdween. Om juist de bredere waarde van deze ooit door
groepen van vrouwen geïnitieerde religieuze lekenbeweging te schetsen besteedt
Van Raak uitvoerig aandacht aan de filosofische en praktisch-maatschappelijke
kanten van de spirituele vernieuwing die in Middeleeuws Deventer begon.
Het levert en passant
ook intrigerende kanttekeningen op over de spirituele vragen die blijven
bestaan als religie als levenshouding verdwijnt. ‘Zeggen dat we niet meer
geloven is één ding, maar antwoorden geven op de vragen waar God ooit een
verklaring voor was is iets anders. (…) Als de mensen het zonder religie wilden
doen moesten ze zelf op zoek naar wat het is om een mens te zijn.’ Het zijn
bemerkingen die niet zo zeer het belang van religie verdedigen, maar wel het ‘menselijk
tekort’ en de neiging van de mens om zichzelf altijd in het middelpunt te
zetten aan de kaak stellen. Een bruggetje naar de hedendaagse ‘ego-gestuurde’
zelfzucht is makkelijk gemaakt.
Hoewel met name de opmerkingen over actuele relevantie aan
het eind van het boek prikkelen tot nadenken, zijn ook de zorgvuldig beschreven
historie van de beweging en het in een context plaatsen van haar meest spraakmakende
volgers zeer de moeite waard.
Het idee van het in lekengroepen overdenken van het godsbesef
kwam niet uit de lucht vallen. In het midden van de veertiende eeuw woedde in
heel West-Europa de pest. Het werd simpelweg als een straf van God beschouwd en
dat leverde de noodzaak van boetedoening op. Dat de katholieke kerk door gebrek
aan kuisheid, gepronk met rijkdom en de merkwaardige handel in zgn. ‘aflaten’ in
feite moreel failliet was, bracht sommigen ertoe de boetedoening buiten de kerk
vorm te geven. In 1374 gaf boeteprediker Geert Grote zijn afkeer van ontspoorde
kerkpraktijken en zijn streven naar een andere geestelijke ontwikkeling een
accent door zijn huis in Deventer te openen voor een groep ongetrouwde vrouwen
die zich wilden toeleggen op een ‘devoot’ bestaan. Het markeerde het begin van de
Moderne Devotie: een alternatieve weg, naast de traditionele scholastieke
theologie, met bijzondere aandacht voor het mystieke. Zoeken naar kennis in het
eigen innerlijk: dat kon heel goed in gemeenschappen die niet van de kerk
uitgingen.
Een
reeks bijzondere met de Moderne Devotie in verband gebrachte personen
illustreert de eigenheid van de beweging. Onder meer Suster Bertken (die zich
liet inmetselen in een kluis in de Utrechtse Buurkerk!), de mystici Hadewijch
en Jan van Ruusbroec, Thomas a Kempis, de Nederlandse Paus Adrianus VI, Erasmus
en Titus Brandsma komen aan bod. In de loop der tijd is de Moderne Devotie wel
eens afgedaan als anti-intellectueel en wereldvreemd. Het zou een benauwende
bedoening van uitsluitend op elkaar gerichte kleinburgers zijn geweest. In dit
verhelderende boek wordt aannemelijk gemaakt dat we de Devoten niet uitsluitend
door een hedendaagse bril moeten bekijken.
Individuele vrijheid ontstaat
pas in de gebondenheid met iets dat groter is: deze basisgedachte van de
Devoten staat op zijn minst in intrigerend contrast met de ego-cultuur die
tegenwoordig dominant lijkt.
Ronald van Raak: Het begon in Deventer. De waarden van de
Moderne Devotie, Boom, Amsterdam 2025, 155 p. ISBN 9789024470266
deze pagina printen of opslaan