Nederlands proza

BOEKEN NR. 6, JUNI 2025

Willem du Gardijn: Het koor van de 300 moordenaressen

door Henk van Viegen

De grauwheid slaat je meedogenloos tegemoet al voordat er sprake is van een vertellend ik. We bevinden ons in een grote stad. Het blijkt over Berlijn te gaan, lezen we wat later, het gaat om een hoofdstad en er loopt een muur van 45 meter. Veel is sleets, rommelig, donker, straatlantaarns hebben het moeilijk, bruinkoolwalmen alom, de trams piepen en kraken.
 
Twee vrouwen komen van hun werk, het zijn de buurvrouwen Lena (ik-figuur in verreweg het grootste deel van de roman) en Maska, allebei van de kantoorafdeling van de vleesverwerker Fleisch Union. Soms fluisteren ze in de tram met de hoofden dicht bij elkaar, je weet nooit wie er meeluistert, iedereen bespioneert iedereen. In de koophal hangt bij de in- en uitgang een portret van de geliefde leider Erich Honecker.
 
Privé ontstaat er wat gerommel omdat Lena in Maska’s ogen te goed kan opschieten met haar man, Markus. En het lukt de vrouwen niet om niet bij de spelletjes van de heersende krachten betrokken te raken. Lena wordt onder druk gezet, maar breekt niet, en loopt weg bij een ‘gesprek’ met een hogergeplaatste. Een andere hogere (‘de man met de meerdere functies’) vraagt Maska haar eigen man in de gaten te houden. Ze weet hem in bed een naam te ontfutselen. Later blijkt deze Markus al vergevorderde plannen te hebben gesmeed met mensen uit het westen (dat denkt hij tenminste) om via een tunnel te ontsnappen. Bij die ontsnappingspoging doodt Lena buiten haar schuld om een politieman.
 
Het zal pas laat duidelijk worden waarom Willem du Gardijn kiest voor dit decor en deze tijd, of wat de actualiteitswaarde is van deze historische roman. In het begin, bij de beschrijving van die grauwheid dus, denk je niet meteen: dit heb ik nou nog nooit gelezen. En de ‘gespreks’-, verhoor- en gevangenisscènes die op de vluchtpoging volgen, zijn ook wel enigszins bekend voor iedereen die verzets- of spionageverhalen gelezen of gezien heeft. Hetzelfde geldt voor het motief van de tunnel om naar de andere kant van Berlijn te komen.
 
Maar de lezer wordt beloond in het laatste deel, een bijzonder inkijkje in het slot van de DDR. En verder kun je je, zoals altijd bij Du Gardijn, laven aan de geweldige taal. Met daarin een grote liefde voor de komma waardoor sommige zinnen lekker uitwaaieren. Het maakt niet uit of zijn romans gaan over de Utrechtse kunstacademie (De bevrijding, Koppernik 2016, spelend begin jaren 1990) of over het leven van de Romeinse keizer Hadrianus (Het einde van het lied), hij vindt er wel een lekkere taal bij.
 
Dat slotdeel (deel 6) is, hoewel enigszins extatisch en anderszins aangezet, erg fraai en origineel. Lena wordt overgeplaatst naar de vrouwengevangenis Hohenbrunnen waar uitsluitend moordenaressen zitten. Een plek ver weg die je nergens op een kaart aan zult treffen, maar die losjes gebaseerd is op de lange tijd zeer beruchte en overvolle vrouwengevangenis Hoheneck in de deelstaat Saksen. Tegen het eind van de DDR, in 1989, zaten daar nog 400 vrouwen. Een deel was politiek gevangene en werd het eerst vrijgelaten, zoals ook in de roman gebeurt.
 
Lena wordt enigszins voorbereid op Hohenbrunnen door de chauffeur/begeleider die haar erheen rijdt. Hij vertelt dat daar een megaverandering plaats heeft gevonden, in elk geval is het berucht inhumane regime vervangen. Het is zo’n aardige man dat de tot dat moment onbuigzame Lena zelfs een sigaret van hem aanneemt. Hij kijkt haar aan en voert een echt gesprek met haar, over het kwaad: ‘… het kwaad heeft een oorzaak, maar geen bron.’, zegt hij onder andere. Ze is opgetogen! Een erg mooie scène.
 
Maska is al in Hohenbrunnen, de lezer weet wie ze vermoord heeft, Lena weet dat niet. Maar ze wil Maska zeker weten niet zien, dat heeft met de vluchtpoging te maken. Voor de leidster daar is dat echter onbespreekbaar. Dit onvergetelijke personage, ‘het vrouwtje-zonder-ego’, is er namelijk niet voor een repressief beleid en voor instandhouding van de bekende ellende in Stasi-gevangenissen, maar om de vrouwen door middel van samen zingen te zuiveren. De titel verwijst dus direct naar de apotheose in het slotdeel. Hoe ze dat voor elkaar krijgt, moet je natuurlijk zelf lezen.
 
Het is hier dat Du Gardijn laat doorschemeren waarom hij met dit boek komt. Het vrouwtje houdt een hartverwarmend pleidooi voor de zachte krachten, om het eens ouderwets te formuleren:
 
‘De wereld verdient beter, zegt ze, de wereld verdient zachte stemmen, de wereld verdient monniken, koorleiders, tenoren, sopranen en bassen, geen generaals, geen productiedespoten, en ook al zou de zogenaamde vooruitgang minder zijn zonder generaals en productiedespoten, we zullen beter in staat zijn de bloemen waar te nemen die de essentie van onze levenstuin uitmaken. Hard praten wordt in deze wereld beloond, zegt ze en wat wordt beloond houdt zichzelf in stand en groeit, dat is onvermijdelijk, maar er zijn alternatieven.’
 
Er is op de slotpagina’s niets meer dat doet denken aan het begin van het boek, er wordt juist een lichte sfeer gecreëerd. De bus naar Berlijn komt keurig op tijd, de chauffeur kijkt de vrouwen aan, lacht en groet. En aan de reclame op de bus kun je zien dat de muur is gevallen.
 
Willem du Gardijn: Het koor van de 300 moordenaressen, Koppernik, Amsterdam 2025, 251 p. ISBN 9789083436159. Distributie De Wolken

deze pagina printen of opslaan