Nederlands proza

Kees Fens, Joost Zwagerman (sam.): Het volmaakte kleine stukje

door Erik de Smedt

In zijn jarenlange werk als criticus voor kranten en tijdschriften heeft Kees Fens (1929-2008) zich laten kennen als een meester op de korte baan. Kenmerkend voor hem waren een vanzelfsprekende vertrouwdheid met het rijke literaire en culturele verleden en zijn aandacht voor het kleine als opstapje voor het grote. Dat hij naast zijn schitterende literaire en cultuurhistorische essays en kritieken een hoogst getalenteerde stukjesschrijver was, is in Vlaanderen minder bekend dan in Nederland. Mede daarom is het een buitenkans dat Joost Zwagerman een ruime, chronolgische keuze heeft samengesteld uit elf bundels columns die Fens het licht heeft laten zien, de eerste drie onder de schuilnaam A.L. Boom. Ze portretteren mensen, straten, buurten, kerken en pleinen, steden, landen en gebruiken. Fens staat stil bij kleine dingen en vooral bij het verleden dat in deze zo door actualiteit beheerste tijd aan de aandacht dreigt te ontsnappen. Hij toont een obsessie door de tijd: de andere omgang ermee bij vroegere en huidige generaties, de druk die van klokken uitgaat. Hij karakteriseert fijnzinnig en uiteraard subjectief de maanden en de seizoenen, waarbij opvalt hoezeer zijn indrukken bepaald zijn door zijn levensgeschiedenis (met als scharnier de vroege dood van zijn vader) en de politiek-maatschappelijke constellatie. Een prachtig stukje memoreert de deportatie van mijnheer en mevrouw Aluin, "de enigen van de honderdzoveelduizend die ik gekend heb". Überhaupt memoreert hij veel; voor Fens is het heden het product van een zichtbaar gebleven verleden. "Voortdurend, in alle straten, wordt de tijdgrens doorbroken, ieder mens is voor een ander wel de omtrek van een dode." In datzelfde stukje evoceert hij wonderlijk delicaat de omgang van een zoon met zijn demente vader. Andere weerkerende motieven zijn de afkeer van rechtlijnigheid en de lof van de bocht, het vreemdeling zijn voor zichzelf en in delen van de eigen stad (zeker tijdens de vakantie), het lezen en al zijn nevenaspecten, en de religie.

Fens heeft het geloof van zijn kinderjaren nooit vaarwel gezegd, hoeveel afstand hij ook heeft genomen van dogma's en tekortschietende kerkbedienaars. Zijn gevoel voor ritualisering van de tijd, voor stilte en de intens ervaren symboliek van verschijnselen als ochtend, avond en licht blijkt uit vele bladzijden. De onderwerpen die in deze stukjes worden behandeld zijn ontzettend ruim en soms onverwacht geestig. Zo gaan enkele stukjes (zelf)ironisch over zijn diepe anglofilie, over sport (voetballers, wielrenners, hun vrouwen en hun interieurs), over hoe verschillend het is een hand te krijgen van een Nederlander of een Italiaan, over het bevlogene van fietsers in Amsterdam, het schelpvormige plein van Siena of een dirigent die stilte dirigeert. Een humoristisch stukje heet 'De nieuwe geloofsbrieven' en laat de nuances van hedendaagse (on)gelovigheid de revue passeren en wat er achter die benamingen schuil kan gaan. Vroeger had je in Nederland drie soorten mensen ? "katholieken, protestanten en mensen die niks waren" ?, nu kan iemand zeggen: "Ik ben katholiek" of "Ik ben een katholiek christen", "Ik geloof in Jezus, niet in Christus", "Ik ben van huis uit katholiek", "Ik heb afstand genomen tot het geloof van mijn ouders", "Ben praktiserend atheïst", "Genuanceerd denkend humanist, die niet in God, maar wel in 'iets' gelooft"... Hoezeer Fens een lezer (en schrijver) in hart en nieren was, blijkt uit zijn leeservaringen met Dante, uit een schitterend stuk over het belang van de alinea en een eigenzinnige beschouwing over 'De tekst als lezer'. Steeds formuleert hij fraai, in meestal korte, als gegoten zittende zinnen, soms een tikkeltje gemaniëreerd. Wie Kees Fens alleen als literair criticus en essayist kent, krijgt met deze bloemlezing volop de gelegenheid de andere facetten van zijn schrijverschap te ontdekken.

Kees Fens, Joost Zwagerman (sam.), Het volmaakte kleine stukje, Athenaeum-Polak en Van Gennep Amsterdam, 2009, 286 p., € 25,5. ISBN 9789025364243

Oorspronkelijk verschenen in de Leeswolf 2009

deze pagina printen of opslaan