Vertaald proza

Stefan Heym: Vijf dagen in juni

door Erik de Smedt

In juni 1953 vond in de Duitse Democratische Republiek een volksopstand plaats tegen het communistische regime, die op 17 juni door Sovjettanks werd neergeslagen. Stefan Heym (1913-2001) was toen nog maar kort als Joodse emigrant uit Amerika naar de DDR teruggekeerd. De deels fictieve, deels documentaire roman die hij al in de jaren vijftig begon te schrijven, was aanvankelijk vrij apologetisch: de opstand zou in gang zijn gezet door westerse contrarevolutionairen. Toch kon de roman niet in de DDR worden gepubliceerd. 5 Tage im Juni verscheen, grondig herwerkt, in 1974 in West-Duitsland en in de DDR pas, sprekend genoeg, in 1989. Ondanks de moeilijkheden met de censuur is Vijf dagen in juni een typische ‘socialistisch realistische’ roman. Hij heeft een positieve held (de vakbondsman Martin Witte), weerspiegelt grotendeels het doen en laten van de arbeiders in het Berlijnse volkseigen bedrijf Merkur, op hun werk zowel als in hun privéleven, en kiest ondubbelzinnig partij voor het communisme en tegen het kapitalisme.
Heikel in de ogen van de censuur moet zijn geweest dat Witte geen slaafse volgeling is van de partij en de regering, maar zelfstandig en kritisch nadenkt. Hij verzet zich tegen de verhoging van de productienormen met tien procent. Omdat hij, charismatisch als hij is, grote invloed heeft op zijn collega’s, ontzegt de partij hem de toegang tot het bedrijf. Wanneer het — onder impuls van dubieuze westerse figuren die arbeiders in het oosten manipuleren — tot een staking komt en de bevolking op straat gaat demonstreren voor vrijheid, keert Witte naar zijn bedrijf terug om de arbeiders te overtuigen aan het werk te blijven. Hij vindt het onzin dat arbeiders tegen een arbeidersregering, dus eigenlijk tegen zichzelf, staken. Zijn inzet mag niet baten. Een van zijn collega’s, Kallmann, is bijna tegen heug en meug tot leider van de stakers uitgeroepen. De chaos en de volkswoede in Oost-Berlijn nemen toe, zelfs nadat de regering de normverhoging heeft ingetrokken. Met de politieke verhaallijn (discussies tussen arbeiders, overleg in kringen van de partij, het ministerie en de Sovjets, intriges van westerse anticommunisten) heeft de auteur een aantal gebeurtenissen van amoureuze en familiale aard verweven, enkele voorbeelden ook van waar mensen, gedwongen door materiële ontbering of door winstbejag zich toe verlagen. Sommige personages worden erg clichématig getekend, met een al te scherp contrast van goed en kwaad, andere zijn genuanceerder en daardoor geloofwaardiger. Tussen de meestal korte hoofdstukken heeft Heym authentieke documenten ingelast, die het werkelijkheidseffect van de roman moeten verhogen.
Vijf dagen in juni is een spannend vertelde, geëngageerde roman, die een levendig beeld geeft van de toenmalige DDR. In Witte heeft de auteur zijn eigen opvattingen geprojecteerd. ‘Met macht mag nooit een spel worden gespeeld, heeft onlangs een vooraanstaand kameraad gezegd. Speelt hij die probeert die macht een bredere basis te verschaffen een spel met haar? Kader goed en wel, politie nuttig en noodzakelijk, maar nog belangrijker zijn begrip en steun van de massa’s… […] Ik weiger te geloven dat mensen die moderne machines bedienen en het productieproces beheersen niet in staat zouden zijn om — wanneer je ze juist informeert — verder te kijken dan hun neus lang is.’ Dat de Russische tanks tijdens de noodtoestand op 17 juni, en dan nog toevallig, slechts één slachtoffer maken, de rol van het Westen in de opstand wordt overgewaardeerd en die van stakers en demonstranten wordt onderbelicht, toont dat — ondanks alle kritische zin — Heyms partijdigheid meer gewicht in de schaal wierp dan het streven naar historische correctheid. Jammer is dat de vlotte vertaling, die in 1975 al door Van Gennep werd uitgegeven, door spelfouten wordt ontsierd.

Stefan Heym, Vijf dagen in juni, Van Gennep Amsterdam, 2012, 393 p., € 19,9. ISBN 9789461640901. Vert. van: 5 Tage im Juni door Jaap Walvis. Distributie: Van Halewyck

Oorspronkelijk verschenen in de Leeswolf 2012

deze pagina printen of opslaan