Vertaald proza

John Lanchester: Family romance

door Kris van Zeghbroeck

Waar gebeurd of echt gelogen
memoires, feiten en fictie
In het spoor van de confessionele televisieprogramma's van Oprah Winfrey en Jerry Springer kent de Engelstalige bekentenisliteratuur, meer bepaald de 'confessional memoir', een ongekende populariteit, die het genre een slechte, kwalitatief ondermaatse reputatie bezorgd heeft. Vandaar de nood aan een leeslijst om de betere literaire werken uit het overvloedige aanbod te lichten. Hierbij een eerste aanzet.
Bekentenisliteratuur wordt gedefinieerd als "iedere vorm van literatuur waarin een auteur voor een publiek van lezers openlijk getuigenis aflegt van zichzelf" (H. van Gorp: Lexicon van literaire termen). Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen o.m. autobiografieën, memoires en dagboeken. Waar de klassieke memoires zich meestal beperken "tot een korte periode uit het leven" en met weinig zin voor intro­spectie "vooral de relaties met bekende personen in het daglicht stellen", is de zgn. 'confessional memoir' erop gericht om het innerlijke volledig op tafel te gooien, voor de ogen van een veelal voyeuristisch ingesteld publiek, dat uit het lijden van anderen een legitimatie haalt om het eigen leven op te waarderen. Waar het bij memoires vroeger om geschriften van bekende personen ging zoals politici en kunstenaars, gaat het nu vaak om nobodies die met hun memoires debuteren om bekendheid te verwerven.
De druk bij uitgeverijen om met dit soort lectuur op de proppen te komen, is zo groot, dat sommige er niet voor terugschrikken om een debuutroman die overal geweigerd werd, als memoires op de markt te gooien. Denken we maar aan James Frey's memoires A million little pieces (2003 ? vert. In duizend stukjes) ? waarin hij na een zware drugsverslaving en gevangenschap zijn plaats in de maatschappij opnieuw verovert ?, die achteraf als compleet bedrog ontmaskerd werden. Om gelijkaardige beschuldigingen te vermijden had Dave Eggers in het voorwoord van Heartbreaking work of staggering genius (2000 ? Een hartverscheurend verhaal van duizelingwekkende genialiteit ) opgenomen dat gedeelten van zijn memoires pure fictie zijn. Voor alle duidelijkheid, de werken van Eggers en Frey kunnen los van deze discussie op voldoende literair niveau bogen. Dit in tegenstelling tot bv. de memoiresreeks van Dave Pelzer (recent verscheen Bitterzoete jaren in het Nederlands) die niet alleen ondermaats geschreven zijn, maar naar verluidt een jeugd vol fictionele verwaarlozing en misbruik etaleren. In elk geval is de nominatie van een van zijn boeken voor de Pulitzer Prize pure fictie. Het enige lichtpunt is dat slachtoffers van misbruik zich aan zijn boeken zouden optrekken.
De 'confessional memoir' kwam van de grond in de jaren '90, wanneer de ene schrijver na de andere het eigen levensverhaal of dat van de ouders te gelde maakte in het zog van Oprah Winfrey's honger naar waargebeurde, emotionele verhalen. Maar hoeveel 'waarheid' gaat schuil achter die vloed van memoires? Herinnering blijft op zijn best een selectief gegeven, waarbij een enkel woord een groot verschil in positieve of negatieve zin kan maken. Vaak kan er meer waarheid schuilgaan in een autobiografisch geschrift waarin fictie en werkelijkheid gemengd worden, dan een 'ik zweer de waarheid en niets dan de waarheid'-relaas. Niettemin groeit de behoefte om de betere memoires van het literair mindere werk te onderscheiden. Doorgaans gaat het om reeds eerder gedebuteerde auteurs die, zoals Blake Morrison het stelt in 'The Guardian' (04.03.2007), erin slagen om zonder enige vorm van narcisme of zelfmedelijden pijnlijke ontwikkelingen in hun leven beschrijven, en eerder met liefde dan met haat de vaak moeilijke relaties met de familie in de verf zetten. Het zijn auteurs die hun persoonlijke situatie kunnen overstijgen en universelere observaties op de lezers kunnen overbrengen. De negatieve voyeuristische ingesteldheid van hierboven maakt dan plaats voor een positiever inzicht en begrip voor de menselijke toestand, de 'condition humaine'.
Een greep uit het betere literaire aanbod van de laatste 15 jaar geeft ons het volgende leeslijstje: Andrea Ashworth met Once in a house of fire (1998 ? vert. Eens in een brandend huis), Tim Lott met The scent of dried roses (1996), Linda Grant met Remind me who I am again (1999 ? Vertel me nog eens wie ik ben), Lorna Sage met Bad blood (2000 ? vert. Kwaad bloed) en Paula Fox met Borrowed finery (2001). De vraag is of ook recentere memoires als Joan Didions Year of magical thinking (2005 ? vert. Het jaar van magisch denken), Vikram Seths Two lives (2005 ? vert. Twee levens), Donald Antrims The afterlife (2006 ? vert. Het leven nadien), John Lanchesters Family romance (2007 ? vert. Familieromance) en A.M. Homes' pas vertaalde The mistress's daughter (2007 ? vert. De dochter van de minnares) een plaats verdienen op deze lijst?
Memoires kunnen over het leven van de schrijver gaan, maar ze kunnen ook focussen op de levens van zijn/haar naasten, of een combinatie van beide. De schrijver van de memoires is echter altijd op een of andere manier betrokken partij; wat gebeurt, beïnvloedt zijn of haar leven. Voor Joan Didion staan de dood van haar man en de ziekte van haar dochter centraal (De Leeswolf 2006, p. 270), Vikram Seth reconstrueert de Twee levens van zijn oudtante Henny en zijn oudoom Shanti aan de hand van een koffer vol brieven, en John Lanchester gaat op zoek naar de familiegeheimen van zijn ouders (zie interview met John Lanchester p. 338). Drie stuk voor stuk uitzonderlijke memoires, waarbij vooral het met de Pulitzer Prize bekroonde boek van Joan Didion en de tour de force van Vikram Seth in het oog springen (John Lanchesters boek wankelt wat onder de te evenredige behandeling van zijn vader en moeder).
Toen de 17-jarige Vikram Seth van India naar Engeland kwam om te studeren, werd hij door Shanti en Henny opgevangen. Shanti vestigde zich kort na de oorlog (hij verloor een arm in Afrika) als tandarts in Londen, Henny ontvluchtte als Joodse Duitsland in 1939. Beiden moesten hun verlies verwerken; Shanti verloor zijn broer, Henny's moeder en zus kwamen om in de Holocaust. Ze leerden elkaar voor het eerst in Berlijn kennen, waar Shanti voor tandarts studeerde. Shanti en Henny zagen elkaar regelmatig in Londen en wanneer ze in de jaren '50 huwden, waren ze in de eerste plaats soulmates, getekend door de geschiedenis. Vikram begon aan het verhaal van zijn oudoom, maar wanneer hij een koffer met correspondentie van Henny ontdekte (waaruit hij uitgebreid citeert), nam haar verhaal het boek over. Door hun (anonieme) levensverhalen te plaatsen tegen de achtergrond van de belangrijkste gebeurtenissen van de 20e eeuw, worden deze lijvige memoires van haast biografische omvang in een historisch kader gevat.
Veel lichter van aard zijn de memoires van Granta's Best Young American Novelists Donald Antrim en A.M. Homes. Donald Antrim is gekend van zijn donkere, satirische romans gebracht door verloren, gedoemde vertellers die het karakter van de auteur weerspiegelen. In The afterlife confronteert hij zijn moeizame relatie met zijn moeder Louanne, geplaagd door haar alcoholisme, hysterie en paranoia. Opvallend is de tederheid waarmee Antrim haar portret vormgeeft, ondanks Louannes opmerkelijke gave om mensen af te stoten; ze trouwde en scheidde tot tweemaal toe dezelfde man en manipuleerde haar astmatische zoon in functie van haar zelfbeeld. Antrims pittige memoires bevatten heel wat raakpunten met de rest van zijn oeuvre, hoewel de "duizelingwekkende surrealistische capriolen" uit zijn romans hier een somberdere, realistischere toon krijgen.
A.M. Homes buigt zich in The mistress's daughter (vert. De dochter van de minnares) over haar adoptie- en biologische ouders, naar aanleiding van het contact dat haar natuurlijke ouders met haar zochten. Baby Homes is het product van een relatie tussen een jonge vrouw en een veel oudere man met een eigen gezin. Zelf ziet ze zich als een geschenk om het verlies van een eerder geboren kind goed te maken: "Uw pakketje is er. Er zitten roze linten omheen". Een voor therapie voorbestemd adoptiekind dat "groot geworden is met het besef dat mijn moeder zich diep vanbinnen nooit meer echt aan iemand zou kunnen binden", uit angst om opnieuw iemand te verliezen. Ondanks zeer aangrijpende momenten, dreigen Homes' memoires in een versnipperd genealogisch onderzoek te verzanden.
Tot slot een bedenking bij de rechtvaardiging van memoires over andere mensen. Vaak wordt aangevoerd dat de betrokkene diep van binnen zou gewild hebben dat zijn of haar verhaal verteld wordt. Vikram Seth vormt hierbij de uitzondering door te stellen dat Henny niet gelukkig zou zijn geweest met de wetenschap dat haar verhaal de wereld rondging. Meteen kan je de vraag stellen in hoeverre de schrijver de privacy van zijn naasten schendt (ook al zijn ze al overleden) door hen in zijn memoires te verwerken. Als je al een schrijver in de familie hebt, kan je maar hopen dat die de pen zo goed hanteert als het gros van de hier aangehaalde auteurs. Ook is er een duidelijk verschil tussen de Engelse en vertaalde uitgaven. Blijkbaar is het bij een Engelstalig publiek meer de gewoonte om familiekiekjes bij de memoires op te nemen; ze halen vaak de Nederlandse vertaling niet. Hopen dat het hierboven aangehaalde schrijvende familielid het niet in het hoofd haalt om de traditionele Vlaamse babyfotootjes (met de billen bloot op het schapenvacht) voor het brede publiek te verspreiden.

John Lanchester, Family romance, Faber and Faber London, 2007, 394 p., ill. € 15,95. ISBN 9780571234417

Oorspronkelijk verschenen in de Leeswolf 2007

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri