Vertaald proza
BOEKEN NR. 4, APRIL 2018
Sei Shonagon: Het hoofdkussenboek
door Jo Vanderwegen
Recent verscheen een nieuwe vertaling in
het Nederlands van één van de mooiste klassieke werken uit de Japanse
literatuur, Het hoofdkussenboek van
Sei Shonagon. Om eerlijk te zijn: al in 1986 kwam een versie van de Makura no soshi, zoals het boek in het
Japans oorspronkelijk heet, in het Nederlands op de markt. Dit was echter een
minderwaardige vertaling uit een Engelse vertaling: Paul Heijmans baseerde
destijds zijn versie van het Het
hoofdkussenboek op het standaardwerk van Ivan Morris (The Pillow Book). Aan deze situatie is nu een einde gekomen dankzij
de inspanningen van Jos Vos.
Vos, van opleiding Germaanse filoloog en japanoloog en
docerend in Oxford, leverde eerder al fantastisch werk af met uitstekende
vertalingen van Matsuo Basho (De
herfstwind dringt door merg en been, De
smalle weg naar het hoge noorden) en van Murasaki Shikibu (Het verhaal van Genji), andere grote
Japanse klassiekers. Ook publiceerde hij knappe overzichtswerken als Eeuwige reizigers - een bloemlezing van de
klassieke Japanse literatuur (2008), met tal van oorspronkelijke vertalingen
van essentiële fragmenten uit de Japanse literatuur.
En nu is er dan Het hoofdkussenboek, het geheime dagboek
van de hofdame Sei Shonagon. De invloed van Het
hoofdkussenboek op de Japanse én internationale literatuur kan niet
voldoende onderstreept worden. Hoewel het bij de eerste uitgave niet kon
rekenen op uitgebreide aandacht, kreeg het boek dat wél een paar eeuwen later,
dankzij de beroemde Japanse dichter Kenko. Het
hoofdkussenboek verwierf na verloop van tijd zelfs de status van voorloper
van een nieuw genre, het zogenaamde mengelmoesgenre of zuihitsu in het Japans.
In een haast
wetenschappelijke uiteenzetting geeft Vos de receptie van het boek doorheen de
eeuwen weer. Ook geeft hij aan welke moeilijkheden hij ondervond bij het
vertalen én beargumenteert hij zijn keuze voor zinswendingen en woorden. Hoewel
Vos zijn eigen kwaliteiten minimaliseert, is het toch aan zijn vertaaltalent te
danken dat deze versie van Het hoofdkussenboek zo vlot leest.
Het hoofdkussenboek is van oorsprong eigenlijk een geheim schrift
vol gedachten en beschrijvingen van belevenissen van Sei Shonagon. Deze hofdame
was in dienst van keizerin Teishi. Haar rake observaties, geformuleerd in
scherpe bewoordingen en spitse opmerkingen, vallen op in het genre
vrouwendagboeken dat in de Heian-periode (794 -1185) populair was in Japan. Sei
Shonagon beschrijft intriges aan het hof, ontmoetingen met minnaars en roddels
die de ronde doen onder het personeel van het keizerlijke hof. Ze stelt
daarnaast allerhande lijstjes op. Zo geeft ze een overzicht van bloesems die ze
mooi vindt, bergen die indruk maken of situaties die het geduld op de proef
stellen.
Haar
vertelstijl is associërend; meer dan eens haalt ze verzen uit de Japanse of
Chinese klassieken aan. Of op een ander moment grijpt ze de waarneming van een
insect (de zakjesdrager) aan om haar herinneringen aan legendes van vroeger op
te halen. Op die manier krijgt de lezer een caleidoscoop aan herinneringen,
gedichten en gedachten voorgeschoteld, gezien vanachter het kamerscherm. Het is
een prachtig boek geworden, poëtisch en vloeiend geschreven, voorzien van de
nodige (maar nooit overdadige) noten, kortom: een vertaling waaraan amper
afgelezen kan worden dat het een vertaling is.
Het knappe aan het werk van Jos
Vos is dat hij niet alleen voorziet in een prima overzetting naar het
Nederlands, maar dat hij voldoende duiding, gesteld in onderhoudende, heldere
taal, geeft. Hij legt woordspelingen uit, citeert verzen van schrijvers naar
wie Sei Shonagon veelvuldig verwijst, of legt uit hoe bepaalde zinnen in het
Japans en in het Nederlands geïnterpreteerd zouden kunnen worden. Zonder deze
voetnoten zou Het hoofdkussenboek
nauwelijks leesbaar zijn, althans in de zin dat het voor de hedendaagse lezer
uit een totaal ander cultuurgebied, slechts een zwakke schim zou zijn van het
glorieuze werk dat het nu geworden is.
Het hoofdkussenboek is een werk, zoals ook de bekroonde schrijver
Alfred Birney in een beknopt voorwoord stelt, om te koesteren, om open te slaan
op een willekeurige bladzijde, om continu bij zich te willen hebben. En dat is
voor een groot stuk de verdienste van deze uitstekende nieuwe vertaling.
Sei Shonagon: Het
hoofdkussenboek, Athenaeum, Amsterdam 2018, 336 p. ISBN 9789025308636. Vertaling
van Makura no soshi door Jos Vos. Distributie L&M Books
deze pagina printen of opslaan