Vertaald proza

BOEKEN NR. 6, JUNI 2018

Junpei Gomikawa: Menselijke voorwaarden

door Jo Vanderwegen

Uitgeverij Van Oorschot verrast vriend en vijand met de publicatie van Menselijke voorwaarden, een klepper van maar liefst 1430 pagina’s die dan nog eens een heel luxueuze behandeling te beurt valt. Menselijke voorwaarden is namelijk de Nederlandse vertaling van de in 1958 in Japan uitgegeven zesdelige cyclus Ningen no jōken. Hoewel de boeken destijds een regelrecht succes werden in Japan, en na hun vertaling in het Chinees en Russisch ook daarbuiten gretig aftrek vonden, eindigde het verhaal daar. Geen enkele andere uitgever waagde zich aan een bijkomende vertaling, zodat het werk ontoegankelijk bleef voor een westers publiek.

Toch konden geïnteresseerden de afgelopen jaren via een omweg kennis maken met Menselijke voorwaarden. Zo maakte de linkse regisseur Masaki Kobayashi eind jaren ’50 een maar liefst negen uur durende verfilming, opgesplitst in drie luiken. Die verfilming werd even succesvol als het oorspronkelijke boek en raakte wél tot in Europa en de Verenigde Staten. Vorig jaar nog verscheen er een Britse blu-rayset; de jongste Nederlandstalige dvd-uitgave dateert alweer van twaalf jaar geleden.
 
Dankzij de inspanningen van vertaler Jacques Westerhoven kunnen lezers van hier nu eindelijk genieten van een frisse, rechtstreekse vertaling uit het Japans. De ontstaansgeschiedenis van die vertaling was trouwens erg onconventioneel, gaf Jacques Westerhoven in een interview met de Volkskrant te kennen. Jaren geleden las de in Japan wonende Westerhoven na een tip van een vriend Ningen no jōken en besloot als hobbyproject de cyclus te vertalen. Die vertaling bood hij aan bij diverse Nederlandse uitgeverijen; Van Oorschot hapte toe voor publicatie.
 
Een opmerkelijk risico voor de Amsterdamse uitgever, want meestal kiezen (Nederlandse) uitgeverijen pas om Japans werk te publiceren indien het al in een andere toegankelijke taal zoals Engels, Frans of Duits uitgegeven is geweest en het boek zichzelf bewezen heeft qua verkoop. Langs de andere kant past Menselijke voorwaarden perfect in Van Oorschots fondsenlijst, met haar traditie van vertalingen van tijdloze, uitgebreide romans (denk maar aan de Russische bibliotheek).
 
Het oorspronkelijke succes in Japan van de roman mag trouwens op zijn minst verbazen, zo kort na het verlies van de Tweede Wereldoorlog. Menselijke voorwaarden beschrijft immers de lotgevallen van een Japanse kantoorklerk in Mantsjoekwo (het noordoostelijke deel van het huidige China), die door de voortschrijdende oorlog wordt opgeroepen voor actieve dienst in het leger. De landkaart in Oost-Azië eind jaren ’30 van de vorige eeuw zag er trouwens compleet anders uit. Japan voerde een expansionistische politiek, geleid door een rechts-radicale samenwerking tussen leger, zaibatsu (grote verticaal geïntegreerde conglomeraten die in alle belangrijke sectoren zoals de bankwereld, mijnbouw, wapenproductie en dergelijke meer actief waren) en nationalistische politici. Korea was de facto een kolonie, net zoals Mantsjoekwo.
 
Hoofdpersoon Kaji is zoals gezegd kantoorbediende in het hoofdkantoor van zo’n Japanse mijnbouwfirma in overzees gebied. De onderneming plundert ongestraft de rijkdommen van de Chinese bodem door onderbetaalde Chinese mijnbouwers onmenselijk hard af te beulen. Om aan een oproep voor actieve dienstplicht te ontsnappen, gaat Kaji akkoord met een overplaatsing naar de eigenlijke mijnsite. Daar wordt hij verantwoordelijk voor het personeel. Al snel wordt Kaji geconfronteerd met de misdadige behandeling van de Chinese koelies door de Japanse bezetter. Zijn achtergrond als linkse activist en tal van morele bezwaren maken zijn leven er niet eenvoudiger op. Kaji heeft namelijk een pacifistische aard en probeert iedereen, inclusief de onderdrukte Chinese mijnwerkers, menselijk te behandelen. Alleen plaatst hij zijn persoonlijk geluk (en dat van zijn echtgenote Michiko) nog een trapje hoger.
 
Deze onverzoenbare idealen leiden natuurlijk op termijn tot een groot innerlijk moreel conflict, dat tijdens de hele roman doorwerkt. Kaji probeert in de mate van het mogelijke er te zijn voor de anderen - dat is al een pak meer dan van hem in een oorlogssituatie verwacht kan worden. Maar die inspanning is niet genoeg om het lot van de uitgebuite Chinezen daadwerkelijk te verbeteren en zichzelf een rein geweten te geven. Kaji kan echter onmogelijk een keuze maken. Hij doet weliswaar niet mee aan seksuele uitbuiting of gewelddaden, maar daar tegenover staat dat hij niet consequent en heldhaftig genoeg is om het lot van de zwakkeren actief te verbeteren. Uiteindelijk wordt hij ondanks alles toch opgeroepen voor legerdienst en moet hij in de slotfase van de Tweede Wereldoorlog zelfs actief meevechten in een barbaarse veldslag tegen de Russen.
 
Auteur Gomikawa gaat fel te keer tegen het militarisme en rechtste heethoofden. Vreemd genoeg lijkt hij tegelijkertijd ook te willen afrekenen met de schaars overgebleven linkse politieke elementen in Japan. In Menselijke voorwaarden komt meerdere malen het verwijt naar boven dat de politieke linkerzijde niet genoeg gedaan heeft om de oorlog en de uitbuiting van andere volkeren te kunnen voorkomen. Het is een harde boodschap, en de weerklank die ze amper dertien jaar na het beëindigen van de oorlog heeft gekregen, is dan ook verrassend.
 
Het boek maakte een diepe impact in Japan, die nu nog doorwerkt. Zelfs een recente oorlogsfilm als The Eternal Zero (Takashi Yamazaki, 2013) ontleent gretig elementen aan Gomikawa’s klassieker. Ondanks de foute, haast vergoelijkende toon van deze film, lijkt het centrale thema overgenomen uit het tweede deel van Menselijke voorwaarden: een vlieginstructeur wil tijdens de Tweede Wereldoorlog ten koste van alles in leven blijven voor zijn vrouw, ook al omdat hij het leven hoog acht. Dat wordt door zijn omgeving – de piloten in opleiding – aanzien als verraad aan het vaderland. Nochtans probeert hij net de levensomstandigheden voor de leerling-piloten zo goed mogelijk te houden, op een haast vaderlijke manier.
 
Gomikawa putte voor Menselijke voorwaarden vooral uit zijn eigen ervaringen en het boek is bijgevolg autobiografisch van aard. Op sommige momenten valt het op dat Gomikawa geen professionele schrijver is: veel personages zijn schetsmatig uitgewerkt en daardoor onderling inwisselbaar. Ook de omvang geeft iets prijs van het spontane karakter: Menselijke voorwaarden had zonder verlies gerust wat beknopter gemogen, de boodschap zou zelfs krachtiger zijn overgekomen. Maar dat is maar detailkritiek bij dit historisch belangrijke werk.
 
Jacques Westerhoven voorzag in een vlot leesbare, sfeervolle vertaling. Daarenboven vulde hij zijn werk aan met bijkomende achtergrondinformatie, een biografie van de auteur, een tijdslijn, een historische kaart, een voetnotenlijst, en tot slot ook nog lijsten met historisch belangrijke plaats- en persoonsnamen. De uiterst nette druk op dundrukpapier zorgde ervoor dat de oorspronkelijk in zes delen opgestelde uitgave herleid kon worden tot een relatief compact werk.
 
Junpei Gomikawa: Menselijke voorwaarden, Van Oorschot, Amsterdam 2018, 1428 p. ISBN 9789028280304. Vertaling van Ningen no jōken door Jacques Westerhoven. Distributie Elkedag Boeken


deze pagina printen of opslaan