Vertaald proza
Charles Lewinsky: Terugkeer ongewenst
door Rasmus Van Heddeghem
Charles Lewinsky
blijkt een rasverteller inTerugkeer ongewenst wanneer hij zijn
hoofdpersonage Kurt Gerron een stem geeft die heden en verleden verbindt in een
levensverhaal dat leest als een perfect opgebouwde revue. In deze fictionele
autobiografie van de Joodse acteur-regisseur met een eindeloze fantasie vertelt
die zijn meeslepende levensverhaal, dat begint in het kleinburgerlijke Joods
milieu van zijn ouders die Duitser dan de Duitsers wilden zijn, gaande over de
gloriejaren van het sterrendom aan de zijde van Peter Lorre, Marlène Dietrich
en Brecht in de Berlijnse cabaret- en filmwereld tot het moment dat de Gerrons
op de vlucht moeten voor het nazisme. Lewinsky vermengt deze ononderbroken
monoloog met de gewetensstrijd van de nu gevangen
Gerron aan wie de nazi’s opgedragen hebben een propagandafilm te maken over het
concentratiekamp van Theresienstadt. Net de bravoure van de schrijver kan
weleens de angel van het boek zijn.
Verteller Gerron geeft inderdaad kwinkslag na grap na pointe ten beste. Hoewel
ironie en cynisme zich afwisselen in een perfect opgebouwde tekst, mag het niet
verbazen dat Lewinsky de toon van deze kamproman die ‘leest als een trein’
heeft moeten verdedigen. Ondanks de gruwel van het verhaal verkiest hij het
wapen van de humor. Soms lijkt dat misplaatst, soms slaat hij er meer dan raak
mee: in de scènes waarin Gerron de kampoversten en gevangen moet plezieren met
zijn humor en speeltalent terwijl er al lang niets meer te lachen valt, maakt
de gruwel de humor ondraaglijk wrang.
We
leren hem kennen als een geboren regisseur die de fout maakt te geloven dat hij
door de film te maken in Theresienstadt zowel Olga, zichzelf en andere
gevangenen kan redden van deportatie naar Auschwitz. Eigenlijk wil hij geloven
dat hij nog niet het nummer op zijn arm geworden is, zoals de vroegere filosoof
en huidig latrinebewaker Turkavka hem verwijt. Ensceneren en regisseren was
voor Gerron de enige manier om in de wereld te staan: Toen hij succes had, werd
hij ‘een toeschouwer van zijn eigen voorstelling’, hoewel hij wist dat ‘een
goed verzonnen leugen de leugenaar net zo goed overtuigt als degene tegen wie
gelogen wordt’.
Ook wanneer Lewinsky de jaren
dertig schetst, wordt duidelijk dat wanneer het nationaalsocialisme Duitsland
in zijn ban krijgt, Gerron en de joodse artiestenscène pas beseffen wat er
gebeurt wanneer het te laat is. Wereldvreemd waren ze ervan overtuigd dat de
schertsvertoning die de tweederangsacteurs Hitler en Goebels opvoerden al snel
van het programma geschrapt zou worden. Tot de sfeer in Berlijn steeds
grimmiger wordt, discriminatie onmerkbaar vervolging wordt, en akelig duidelijk
wordt wie de regie verloren heeft en welke operettefiguren het podium claimen.
Met de gecontesteerde Berlijnse
branie van een cabaretier en de galgenhumor van een veroordeelde imponeert
Gerrons verhaal dat Lewinsky plaatst op het schouwtoneel van Duitslands
bitterste geschiedenis.
Charles
Lewinsky: Terugkeer ongewenst, Signatuur, Amsterdam 2012, 447 p. ISBN 9789056724108.
Vertaling van Gerron door Elly Schippers. Distributie Standaard Uitgeverij
Oorspronkelijk verschenen in De Leeswolf
deze pagina printen of opslaan