Nature Writing

BOEKEN NR. 8, SEPTEMBER 2019

Robert Macfarlane: Underland / Benedenwereld

door Kris van Zeghbroeck

Naast tweevoudig laureaat John Lewis-Stempel is Robert Macfarlane een van de sterkhouders van de Wainwright Book Prize. Na drie eerdere nominaties in 2014, 2016 en 2017 met respectievelijk The Old Ways (2012, vert. De oude wegen), Landmarks (2015) en The Lost Words (2017, vert. Verloren woorden 2019), wordt hij nu eindelijk bekroond met het monumentale Underland (2019, vert. Benedenwereld).

De mens is altijd positief gericht geweest op het zichtbare, de bovenwereld en de eindeloze (sterren)hemel. De benedenwereld draagt in verhouding veel negatieve connotaties met zich mee van het verborgene, over de onderwereld tot de hel. Mythische helden als Orpheus, Hercules en Aeneas verkenden de onderwereld en keerden terug, voor anderen was er geen weg terug, ze bleven voor eeuwig afgesloten van de menselijke wereld.

Voor Macfarlane keren ‘In allerlei culturen en tijdperken steeds dezelfde drie bezigheden terug: wat kwetsbaar is beschermen, wat waardevol is delven en wat schadelijk is wegstoppen. […] We hebben de benedenwereld lange tijd gevuld met wat ons angst inboezemt en wat we kwijt willen, maar ook met wat ons lief is en wat we willen bewaren.’

De structuur van zijn boek weerspiegelt Macfarlanes afdaling in het ongekende, zijn reis langs drie zalen (‘chambers’) die net zo goed voor grottenzalen als voor begraafplaatsen kunnen staan, en zijn uiteindelijke terugkeer aan de oppervlakte na heel wat gevaren en beproevingen. De locaties verschuiven met elke zaal van Groot-Brittannië naar Europa om in de ondergrond van Scandinavië te eindigen. Een staalkaart en een reis in de tijd van de benedenwereld.

Net zoals in de bergen (Mountains of the Mind (2003, vert. Hoogtekoorts)) en de wildernis (The Wild Places (2007, vert.  De laatste wildernis)) in de bovenwereld is Macfarlane gefascineerd door de uitzonderlijke landschappen in de benedenwereld, die het hart sneller doen slaan en de adrenaline vloeien. Met een scherp oog voor alles wat begraven en opgegraven werd, vergezelt hij onder meer archeologen, mijnwerkers, wetenschappers, speleologen, urban explorers, geschiedkundigen en mythologen in hun fascinatie met de ondergrond.

Het lijkt of Macfarlane met Benedenwereld : Reizen in de diepe tijd een doos van Pandora opent. Hij verbindt zijn fascinatie voor de nog grotendeels onbekende ondergrond met de catastrofale gevolgen van de klimaatsverandering en het groeiende aantal ecologische rampen die het voortbestaan van ons ecosysteem onder druk zetten. Olierampen, aardbevingen, vulkaanuitbarstingen, het wegsmelten van de polen, permafrost en gletsjers, extreme droogte en geselende stormen.

We worden met de neus op de feiten gedrukt. We leven in het Antropoceen waarin klimaat en de atmosfeer gebukt gaan onder de vervuilende en ontwrichtende invloed van de mens. De benedenwereld barst uit in de bovenwereld, die overspoeld en gedestabiliseerd wordt. Of het nu om het smeltwater van de polen gaat, het methaan dat vrijkomt uit de permafrost of de in de smeltende ijskast opgeslagen giftige en nucleaire afvalbergen: de klimaatsverandering is een feit.

Maar er is ook goed nieuws van onder het aardoppervlak. De wetenschap mag dan al ver tot in het heelal doorgedrongen zijn, pas de laatste twee decennia zijn de schimmelnetwerken ontdekt waarmee bomen binnen een bos onderling communiceren. En eind vorig jaar raakte bekend dat de aarde een ondergronds ‘deep life’-ecosysteem heeft, dat tot minstens vijf kilometer diep reikt. Een gebied dat twee maal het volume van oceanen omvat, met een enorme biodiversiteit aan micro-organismen, die vergeleken wordt met die van het (onaangetaste) Amazonewoud.

Vanuit archeologisch oogpunt heeft de aanhoudende droogte ook zijn voordelen omdat vanuit de lucht de sporen van vaak voorhistorische nederzettingen en begraafplaatsen gemakkelijker ontdekt en in kaart gebracht kunnen worden. Het verleden wordt zo letterlijk en figuurlijk naar de oppervlakte gestuwd.

Met Underland (Benedenwereld) schreef Macfarlane een grensverleggend boek, een baken voor de literaire non-fictie. Het past perfect binnen zijn oeuvre, waarin hij de relaties tussen landschappen en menselijke emoties beschrijft. Dat maakt dat hier zowel de fysische als de psychische benedenwereld een plaats hebben. Het uitzonderlijke poëtisch gelardeerde proza van Macfarlane verbindt het materiële en het geestelijke in een gelaagde en beeldrijke taal.

In essentie gaat Macfarlane op zoek naar de ‘fragility of all we are and all we create’. Daarvoor reikt hij een hand naar de eerste mensen die grotschilderingen maakten van hun handen: ‘Ik stel me voor dat ik mijn eigen handpalm precies plaats in de omtrek die de onbekende makers ervan hebben achtergelaten. Ik stel me ook voor dat ik voel dat er vanuit de koude rots een warme hand tegen de mijne drukt. Vingertoppen raken elkaar in een ontmoeting met open handen die de tijd overbrugt’.

Robert Macfarlane: Benedenwereld. reizen in de diepe tijd, Athenaeum, Amsterdam 2019, 507 p. : ill. ISBN 9789025309893. Vertaling van Underland; A Deep Time Journey door Nico Groen en Jan Willem Reitsma. Distributie L&M Books

Robert Macfarlane: Underland. A Deep Time Journey, Hamish Hamilton, London 2019, 488 p. : ill. ISBN 9780241143803. Distributie Penguin RandomHouse Benelux 


Nether / Onderwereld (Stanley Donwood)


deze pagina printen of opslaan