Vertaald proza
Synthese van Oost en West: De biseksuele literatuur van Elif Shafak
door Kris van Zeghbroeck
De Turks-Britse schrijver, essayist, academicus en
vrouwenrechtenactivist Elif Shafak (1971) schrijft zowel in het Turks als in
het Engels. Ze werd geboren in Frankrijk in een disfunctioneel gezin en groeide na de scheiding op
bij haar moeder en grootmoeder in Turkije. Die matriarchale voedingsbodem had een positieve
invloed op haar jeugd. Haar moeder, Şafak (Arabisch voor dageraad), vormde de inspiratie voor haar
schrijversnaam.
Haar moeder was diplomaat en Elif leefde als tiener op
verschillende locaties in Ankara, Madrid, Amman en Istanbul. Als volwassene
werkte ze in Boston, Michigan, Arizona en Istanbul voor ze uiteindelijk in
London settelde. Daar woont ze met haar twee kinderen, maar Istanbul blijft een bron van liefde en
inspiratie. Vanuit die achtergrond omschrijft ze haar schrijverschap,
geworteld in twee culturen:
'I like to think of my writing as a compass. One
leg of this compass is solidly based in Istanbul and the culture I grew up
with. In this sense my fiction has solid roots. The other leg of the compass,
however, draws a wide circle and travels the whole wide world. My fiction is
cosmopolitan and multicultural. Therefore my writing is both local and
universal.' (Elifsafak.com)
Shafak 'studeerde Internationale Relaties aan de
Technische Universiteit Midden-Oosten in Ankara (Turkije). Ze heeft een Master
in Gender- en Vrouwenstudies en schreef een thesis getiteld The Deconstruction of Femininity Along the
Cyclical Understanding of Heterodox Dervishes in Islam. Ze behaalde
een doctoraat aan het departement Politieke Wetenschappen van dezelfde
universiteit, met als
thesis An Analysis of
Turkish Modernity Through Discourses of Masculinities.' (Wikipedia)
Vanuit die achtergrond profileert ze zich als feminist en
vrouwenrechtenactivist, maar ze laat net zo goed haar licht schijnen op de
politieke en culturele evoluties in Europa, Turkije en het Midden-Oosten.
Eind 2017 profileerde Elif Shafak zich als
biseksueel, wat ze als een essentieel element beschouwt van haar
schrijverschap: 'As a novelist, I believe that a writer needs to have a
bisexual pen. A writer needs to be both man and woman while writing fiction.
The masculine and the feminine in me live side by side. In my daily life I have
to suppress this plurality because this is what it means to be 'normal' in this
society. But when I am writing my novels I set myself free. I can be both man
and woman.' (Penguin)
Intussen heeft Shafak zo'n zeventien boeken op
haar naam staan, waarvan elf romans. Daarvan zouden een zevental effectief in
het Engels geschreven zijn, hoewel de verwijzingen naar de originele versie
niet altijd eenduidig zijn. Wie Shafak als Engelstalig schrijver wil plaatsen,
wordt in de eerste plaats geconfronteerd met de romans The Saint of Incipient Insanities (2004, De heilige van de beginnende waanzin), The Bastard of Istanbul (2007, De bastaard van Istanbul), The Forty Rules of Love (2010, Liefde kent veertig regels), Honour (2012, Het huis van de vier
winden), The Architect's
Apprentice (2014, De stad aan de
rand van de hemel), Three
Daughters of Eve (2016, Drie dochters van Eva) en recent 10 Minutes 38 Seconds in this Strange World (2019).
In het verleden strandde het Engelstalige werk van
Shafak op de longlist van onder meer de Orange Prize, de Man Asian Literary
Prize, de Women’s Prize for Fiction en de Walter Scott Historical Novel Prize.
Recenter haalde ze de shortlist van de Ondaatje Prize 2015 (The Architect's Apprentice) en de
prestigieuze Booker Prize 2019 (10 Minutes 38
Seconds in this Strange World). Hoewel haar werk van in het begin breed gedragen en
vertaald werd (ook in Turkse vertaling), lijkt Shafak zich gaandeweg steeds
sterker als een Brits schrijver te profileren.
In haar werk vermengt Shafak westerse en oosterse verteltradities
binnen een context die simultaan lokaal en universeel is. Ze komt op voor de
rechten van vrouwen en vreemdelingen en grijpt in haar verhalen graag terug
naar de islamitische Ottomaanse cultuur, het soefisme en de historische stad
Istanbul. Haar verwijzingen naar de islamitische wortels van Turkije staat voor
sommige Turkse intellectuelen
haaks op het secularisatieproces van Turkije. Maar Shafak veroordeelt
ook godsdienstwaanzin, de Armeense genocide en seksuele uitbuiting, wat haar
het mikpunt gemaakt heeft van de Turkse staat en nationalistisch
geïnspireerde processen.
Sinds de militaire coup van 2016 kent Turkije
een repressief beleid waarbij de bevolking verdeeld wordt in twee kampen: het
zuivere volk en de corrupte elite. Negen uitgeverijen werden gesloten, 135.000
boeken werden verbannen uit openbare bibliotheken en een aanklager wist Spinoza
en Albert Camus te beschuldigen van lidmaatschap van een terroristische
organisatie. Liberale vrijheden worden gekortwiekt en het gangbare autoritaire
populisme propageert openlijk anti-intellectualisme en anti-feminisme. Al wie
progressieve ideeën en vrijheden onderschrijft is per definitie corrupt.
In de lente van dit jaar was er een georkestreerde sociale
media-hetze in Turkije om het werk van fictieschrijvers als obsceen te
veroordelen. Shafak was lang niet de enige auteur van wie de politie de boeken bij uitgevers
is beslag nam om eventuele strafrechtelijke
procedures op te starten. In haar romans Honour en 10 Minutes 38
Seconds in this Strange World behandelt Shafak onderwerpen als
seksuele
intimidatie, geweld op basis van geslacht en kindermisbruik. In zekere zin
wordt het beschrijven van maatschappelijke misstanden op die manier obscener
geacht dan wat de slachtoffers dagelijks moeten ondergaan.
10 minuten en 38 seconden nadat de Turkse prostituee 'Tequila
Leila' in Istanbul vermoord werd en gedumpt in een vuilniscontainer, begint ze
over haar leven te reflecteren. Centraal staan Leila en haar vijf vrienden die
stuk voor stuk als uitschot (outcasts, freaks, underdogs en onaanraakbaren) beschouwd
worden in een maatschappij waar alle vrijheden beknot worden. Binnen een
sensuele reis van smaken en geuren wordt laag voor laag het leven van de
overledene en haar vrienden gereconstrueerd.
Vanaf haar zesde wordt Leila misbruikt door een
manipulatieve oom. Wanneer ze hem als zestienjarig meisje eindelijk kan
ontmaskeren, moet ze van school voor een gedwongen huwelijk met de zoon van
haar verkrachter. In shock vlucht ze zoals vele outcasts naar Istanbul, waar ze
in de prostitutie belandt. Toch bouwt ze gedurende enkele decennia tot haar
dood een eigen leven op met vrienden die haar herinnering levend houden
De thematiek van deze roman bouwt verder op
Shafaks vorige werk: het geweld tegen vrouwen, de Armeense genocide, de
vervolging van de Yazidis. Het secularisme van de maatschappij kalft af en
religieuze sekten krijgen steeds meer de bovenhand. Het doorbreken van
politieke en seksuele taboes primeert, zodat de slachtoffers en verschoppelingen een stem
krijgen. Met deze maatschappijkritische roman blijft Elif Shafak persona non
grata in het Turkije van Erdogan.
Als mensenrechtenactiviste pleit ze voor moed en menselijkheid in tijden van polarisatie en onverschilligheid in het essay How to Stay Sane in a Stage of Division (2020, Zo houd je moed in een tijd van verdeeldheid). Een situatie die zich op de spits laat drijven tijdens de huidige Corona-pandamie.
Voor haar recentste, twaalfde roman, The Island of Missing Trees (2021, Het eiland van de verdwenen dromen) grijpt Shafak terug naar het postkoloniale Cyprus van de jaren zeventig. Centraal staat de verboden liefde tussen de Grieks-Cypriotische Kostas en de Turks-Cypriotische Dephne. Ze ontmoeten elkaar stiekem in de taverne The Happy Fig waar een vijgenboom midden in het restaurant door het dak groeit.
De Turkse invasie van Cyprus maakt dat de jonge Kostas naar Londen vlucht, waar hij afstudeert als botanicus. Jaren later reist hij terug naar Cyprus, om zijn verloren liefde te claimen. Samen migreren ze naar Londen, waar ze in de tuin een scheut van de vijgenboom planten als ankerpunt van hun ontwortelde bestaan.
De boom is de stille getuige van het gezinsleven, de geboorte van dochter Ada en de dood van haar moeder. Naarmate ze opgroeit wordt de boom haar ankerpunt om de verborgen familiegeschiedenis te ontrafelen.
Shafak gelooft sterk in het principe van lijden dat overgedragen wordt van generatie op generatie als gevolg van ontworteling van en de zoektocht naar identiteit. Het gevoel van ergen tussenin te zitten is voor haar persoonlijk dan ook de motor achter haar oeuvre.
Elif Shafak: Het eiland van de verdwenen bomen, Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2021, 364 p. ISBN 9789046829134. Vertaling van The Island of Missing Trees door Manon Smits. Distributie Mythras Books
Elif Shafak: Zo houd je moed in een tijd van verdeeldheid, Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2020, 94 p. ISBN 9789046828151. Vertaling van How to Stay Sane in a Stage of Division door Manon Smits. Distributie Mythras Books
Elif Shafak: 10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld, Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2020, 318 p. ISBN 9789046826270. Vertaling van 10 Minutes 38 Seconds in This Strange World door Manon Smits. Distributie Mythras Books
Elif Shafak: 10 Minutes 38 Seconds in This Strange World, Viking London, 2019, 311 p. ISBN 9780241293874. Distributie Penguin RandomHouse Benelux
Elif Shafak: Liefde kent veertig regels, De Geus, Amsterdam, 2020, 445 p. ISBN 9789044543452. Vertaling van The Forty Rules of Love door Manon Smits. Distributie L&M Books 
deze pagina printen of opslaan