Vertaald proza

Synthese van Oost en West: De biseksuele literatuur van Elif Shafak

door Kris van Zeghbroeck

De Turks-Britse schrijver, essayist, academicus en vrouwenrechtenactivist Elif Shafak (1971) schrijft zowel in het Turks als in het Engels. Ze werd geboren in Frankrijk in een disfunctioneel gezin en groeide na de scheiding op bij haar moeder en grootmoeder in Turkije. Die matriarchale voedingsbodem had een positieve invloed op haar jeugd. Haar moeder, Şafak (Arabisch voor dageraad), vormde de inspiratie voor haar schrijversnaam.

Haar moeder was diplomaat en Elif leefde als tiener op verschillende locaties in Ankara, Madrid, Amman en Istanbul. Als volwassene werkte ze in Boston, Michigan, Arizona en Istanbul voor ze uiteindelijk in London settelde. Daar woont ze met haar twee kinderen, maar Istanbul blijft een bron van liefde en inspiratie. Vanuit die achtergrond omschrijft ze haar schrijverschap, geworteld in twee culturen:

'I like to think of my writing as a compass. One leg of this compass is solidly based in Istanbul and the culture I grew up with. In this sense my fiction has solid roots. The other leg of the compass, however, draws a wide circle and travels the whole wide world. My fiction is cosmopolitan and multicultural. Therefore my writing is both local and universal.' (Elifsafak.com)

Shafak 'studeerde Internationale Relaties aan de Technische Universiteit Midden-Oosten in Ankara (Turkije). Ze heeft een Master in Gender- en Vrouwenstudies en schreef een thesis getiteld The Deconstruction of Femininity Along the Cyclical Understanding of Heterodox Dervishes in Islam. Ze behaalde een doctoraat aan het departement Politieke Wetenschappen van dezelfde universiteit, met als thesis An Analysis of Turkish Modernity Through Discourses of Masculinities.' (Wikipedia) Vanuit die achtergrond profileert ze zich als feminist en vrouwenrechtenactivist, maar ze laat net zo goed haar licht schijnen op de politieke en culturele evoluties in Europa, Turkije en het Midden-Oosten.

Eind 2017 profileerde Elif Shafak zich als biseksueel, wat ze als een essentieel element beschouwt van haar schrijverschap: 'As a novelist, I believe that a writer needs to have a bisexual pen. A writer needs to be both man and woman while writing fiction. The masculine and the feminine in me live side by side. In my daily life I have to suppress this plurality because this is what it means to be 'normal' in this society. But when I am writing my novels I set myself free. I can be both man and woman.' (Penguin)

Intussen heeft Shafak zo'n zeventien boeken op haar naam staan, waarvan elf romans. Daarvan zouden een zevental effectief in het Engels geschreven zijn, hoewel de verwijzingen naar de originele versie niet altijd eenduidig zijn. Wie Shafak als Engelstalig schrijver wil plaatsen, wordt in de eerste plaats geconfronteerd met de romans The Saint of Incipient Insanities (2004, De heilige van de beginnende waanzin), The Bastard of Istanbul (2007, De bastaard van Istanbul), The Forty Rules of Love (2010, Liefde kent veertig regels), Honour (2012, Het huis van de vier winden), The Architect's Apprentice (2014, De stad aan de rand van de hemel), Three Daughters of Eve (2016, Drie dochters van Eva) en recent 10 Minutes 38 Seconds in this Strange World (2019).



In het verleden strandde het Engelstalige werk van Shafak op de longlist van onder meer de Orange Prize, de Man Asian Literary Prize, de Women’s Prize for Fiction en de Walter Scott Historical Novel Prize. Recenter haalde ze de shortlist van de Ondaatje Prize 2015 (The Architect's Apprentice) en de prestigieuze Booker Prize 2019 (10 Minutes 38 Seconds in this Strange World). Hoewel haar werk van in het begin breed gedragen en vertaald werd (ook in Turkse vertaling), lijkt Shafak zich gaandeweg steeds sterker als een Brits schrijver te profileren.

In haar werk vermengt Shafak westerse en oosterse verteltradities binnen een context die simultaan lokaal en universeel is. Ze komt op voor de rechten van vrouwen en vreemdelingen en grijpt in haar verhalen graag terug naar de islamitische Ottomaanse cultuur, het soefisme en de historische stad Istanbul. Haar verwijzingen naar de islamitische wortels van Turkije staat voor sommige Turkse intellectuelen haaks op het secularisatieproces van Turkije. Maar Shafak veroordeelt ook godsdienstwaanzin, de Armeense genocide en seksuele uitbuiting, wat haar het mikpunt gemaakt heeft van de Turkse staat en nationalistisch geïnspireerde  processen.

Sinds de militaire coup van 2016 kent Turkije een repressief beleid waarbij de bevolking verdeeld wordt in twee kampen: het zuivere volk en de corrupte elite. Negen uitgeverijen werden gesloten, 135.000 boeken werden verbannen uit openbare bibliotheken en een aanklager wist Spinoza en Albert Camus te beschuldigen van lidmaatschap van een terroristische organisatie. Liberale vrijheden worden gekortwiekt en het gangbare autoritaire populisme propageert openlijk anti-intellectualisme en anti-feminisme. Al wie progressieve ideeën en vrijheden onderschrijft is per definitie corrupt.

In de lente van dit jaar was er een georkestreerde sociale media-hetze in Turkije om het werk van fictieschrijvers als obsceen te veroordelen. Shafak was lang niet de enige auteur van wie de politie de boeken bij uitgevers is beslag nam om eventuele strafrechtelijke procedures op te starten. In haar romans Honour en 10 Minutes 38 Seconds in this Strange World behandelt Shafak onderwerpen als seksuele intimidatie, geweld op basis van geslacht en kindermisbruik. In zekere zin wordt het beschrijven van maatschappelijke misstanden op die manier obscener geacht dan wat de slachtoffers dagelijks moeten ondergaan.

10 minuten en 38 seconden nadat de Turkse prostituee 'Tequila Leila' in Istanbul vermoord werd en gedumpt in een vuilniscontainer, begint ze over haar leven te reflecteren. Centraal staan Leila en haar vijf vrienden die stuk voor stuk als uitschot (outcasts, freaks, underdogs en onaanraakbaren) beschouwd worden in een maatschappij waar alle vrijheden beknot worden. Binnen een sensuele reis van smaken en geuren wordt laag voor laag het leven van de overledene en haar vrienden gereconstrueerd.

Vanaf haar zesde wordt Leila misbruikt door een manipulatieve oom. Wanneer ze hem als zestienjarig meisje eindelijk kan ontmaskeren, moet ze van school voor een gedwongen huwelijk met de zoon van haar verkrachter. In shock vlucht ze zoals vele outcasts naar Istanbul, waar ze in de prostitutie belandt. Toch bouwt ze gedurende enkele decennia tot haar dood een eigen leven op met vrienden die haar herinnering levend houden

De thematiek van deze roman bouwt verder op Shafaks vorige werk: het geweld tegen vrouwen, de Armeense genocide, de vervolging van de Yazidis. Het secularisme van de maatschappij kalft af en religieuze sekten krijgen steeds meer de bovenhand. Het doorbreken van politieke en seksuele taboes primeert, zodat de slachtoffers en verschoppelingen een stem krijgen. Met deze maatschappijkritische roman blijft Elif Shafak persona non grata in het Turkije van Erdogan.

Als mensenrechtenactiviste pleit ze voor moed en menselijkheid in tijden van polarisatie en onverschilligheid in het essay How to Stay Sane in a Stage of Division (2020, Zo houd je moed in een tijd van verdeeldheid). Een situatie die zich op de spits laat drijven tijdens de huidige Corona-pandamie.

Voor haar recentste, twaalfde roman, The Island of Missing Trees (2021, Het eiland van de verdwenen dromen) grijpt Shafak terug naar het postkoloniale Cyprus van de jaren zeventig. Centraal staat de verboden liefde tussen de Grieks-Cypriotische Kostas en de Turks-Cypriotische Dephne. Ze ontmoeten elkaar stiekem in de taverne The Happy Fig waar een vijgenboom midden in het restaurant door het dak groeit.

De Turkse invasie van Cyprus maakt dat de jonge Kostas naar Londen vlucht, waar hij afstudeert als botanicus. Jaren later reist hij terug naar Cyprus, om zijn verloren liefde te claimen. Samen migreren ze naar Londen, waar ze in de tuin een scheut van de vijgenboom planten als ankerpunt van hun ontwortelde bestaan.

De boom is de stille getuige van het gezinsleven, de geboorte van dochter Ada en de dood van haar moeder. Naarmate ze opgroeit wordt de boom haar ankerpunt om de verborgen familiegeschiedenis te ontrafelen.

Shafak gelooft sterk in het principe van lijden dat overgedragen wordt van generatie op generatie als gevolg van ontworteling van en de zoektocht naar identiteit. Het gevoel van ergen tussenin te zitten is voor haar persoonlijk dan ook de motor achter haar oeuvre.

Elif Shafak: Het eiland van de verdwenen bomen, Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2021, 364 p. ISBN 9789046829134. Vertaling van The Island of Missing Trees door Manon Smits. Distributie Mythras Books

Elif Shafak: Zo houd je moed in een tijd van verdeeldheid, Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2020, 94 p. ISBN 9789046828151. Vertaling van How to Stay Sane in a Stage of Division door Manon Smits. Distributie Mythras Books

Elif Shafak: 10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld, Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2020, 318 p. ISBN 9789046826270. Vertaling van 10 Minutes 38 Seconds in This Strange World door Manon Smits. Distributie Mythras Books

Elif Shafak: 10 Minutes 38 Seconds in This Strange World, Viking London, 2019, 311 p. ISBN 9780241293874. Distributie Penguin RandomHouse Benelux

Elif Shafak: Liefde kent veertig regels, De Geus, Amsterdam, 2020, 445 p. ISBN 9789044543452. Vertaling van The Forty Rules of Love door Manon Smits. Distributie L&M Books  






deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri