Vertaald proza
BOEKEN NR. 2, FEBRUARI 2021
Moraal, schuld en boete: Marilynne Robinsons spiritueel-psychologische oeuvre
door Kris van Zeghbroeck
Marilynne Robinsons (1943)
iconische Gilead-trilogie werd met de recent verschenen roman Jack
(2020, Jack) uitgebreid tot een tetralogie. Nochtans was het van in het
begin met de opeenvolgende, maar onafhankelijk te lezen romans Gilead (2004,
Gilead), Home (2008, Thuis), Lila (2014, Lila)
en Jack niet de intentie om een magnum opus te schrijven. Het onderbewustzijn
van Robinson lijkt echter na haar debuutroman Housekeeping (1980, Een
huishouden) volledig toegespitst op de verhalen en personages van Gilead,
een fictief, afgelegen stadje in de staat Iowa.
‘The origin of each of the books
is the same: I have the sensation of a distinctive voice in my mind, which I
know will support a novel-length narrative. That these voices all belong to
Gileadites is probably due to the fact that all of them have more life than
their first appearance—a story told in someone else’s voice—can accommodate. I
always think I am embarking on an enormous novel, then find it has ended at
about three hundred pages. Finally, it seems I have written one enormous
novel.’ (newyorker.com)
De blijvende band met de staat Iowa
als locatie van de Gilead-reeks is gegroeid door Robinsons werk als docent aan
de onvolprezen Iowa Writer’s Workshop (University of Iowa) van 1991 tot 2016.
Dit gerenommeerde Creative Writing-programma telt intussen 17 Pulitzer Prize
laureaten onder haar alumni. Ook na 2016 is Robinson in Iowa
City blijven wonen en haar roots uit Idoha (geboren en getogen), nog sterk zichtbaar in haar
debuutroman Housekeeping, raken gaandeweg ondergesneeuwd.
Na studies
aan Pembroke College (Bachelor of Arts) trouwde Marilynne Summers in 1967 met
schrijver en professor Fred Miller Robinson. Naast haar huishouden en de
opvoeding van twee zonen, vond ze tijd om in 1977 een Doctor of Philosophy
Engels te halen aan de University of Washington. Intussen is zij uitgegroeid tot een monument in de Amerikaanse literatuur.
Haar literaire ambities kregen ook
vorm in de late jaren zeventig, bij wijze van spreken ’s avonds aan de
keukentafel als het huishouden aan kant was en de kinderen naar bed. Robinson beschouwt haar kinderen als een belangrijk onderdeel van haar
schrijverschap, in de zin dat je als moeder andere gevoelens ontwikkelt in je
kijk op het leven en op jezelf.
Religie is een belangrijke thema
binnen Robinsons oeuvre en denken. Ze groeide op in een autoritaire Presbyteriaanse
gemeenschap in Idaho, maar evolueerde als volwassene naar het meer
democratische ingestelde Congregationalisme. De wortels van het Calvijns
protestantisme zijn voor haar belangrijk, wars van elke vorm van (politieke)
macht en met de nadruk op een evenwichtig sociaal weefsel en naastenliefde.
Hoewel ze zich daarmee inschrijft
in de van religie doordrongen Amerikaanse koloniale geschiedenis, kiest ze voor
een persoonsgebonden levensfilosofie binnen een harmonieuze gemeenschap met zin
voor sociale verantwoordelijkheden en gerechtigheid: ‘Religion is a framing
mechanism. It is a language of orientation that presents itself as a series of
questions. It talks about the arc of life and the quality of experience in ways
that I’ve found fruitful to think about.’ (Paris Review)
Ze heeft de gewoonte om
snel te schrijven en elke roman binnen de achttien maanden af te ronden, zodat
er ruimte is voor andere bezigheden in het leven. Naast haar werk als docent
was ze een tijd lang diaken voor de Congregational United Church of Christ
(Iowa City), waar ze nog regelmatig de misviering bijwoont. Het mag dan ook
niet verwonderen dat Robinson in haar non-fictie boeken ook sterk gefocust is
op geloofsvragen.
Gezien de link met haar fictionele
werk, werden haar twee recentste als godsdienstfilosofie en geloofsleer
ontsloten essaybundels The Givenness of Things (2015, De gegevenheid
der dingen. Over wat het betekent om mens te zijn in onze tijd) en What
Are We Doing Here? (2018, Wat doen wij hier? Over geweten, geloof,
geluk en wat het betekent om te leven) ook in het Nederlands vertaald.
Het zijn wat stroef lopende, reflectieve humanistisch-religieuze essays over uiteenlopende onderwerpen,
waarin de verwerving van kennis centraal staat als instrument voor de
versterking van democratie en moraliteit. In die zin staat Robinson ver van de
idealen van de rechts-religieuze beweging in de Verenigde Staten. Een interview
door President Barack Obama, een fan van haar werk, met haar in The
Givenness of Things, zet dit extra in de verf.
Robinsons literaire parcours
startte met Huishouden (1980), bekroond met de Ernest Hemingway Award
1982, dat zich afspeelt in Idaho. We volgen Lucille en Ruth die na de vermeende
zelfmoord van hun moeder opgevoed worden door hun grootmoeder en verschillende
tantes. Onder invloed van tante Sylvie, die rondgezworven heeft als
seizoenarbeidster, ontwikkelt zich een als wanordelijk en excentriek bestempeld
huishouden, waaraan de plaatselijke goegemeente aanstoot neemt.
De auteur focust op de beklemmende
psychologische ontwikkelingen die het harmonieuze vrouwenhuishouden met een
eigen interne logica versplintert. Waar Lucille zich gaandeweg aanpast aan de
kleinburgerlijke regels van de samenleving, smeden Ruth en tante Sylvie een
sterke band en kiezen samen resoluut voor het zwerversbestaan. Een sterk debuut
dat meteen een finaleplaats haalde voor de Pulitzer Prize 1982, het jaar dat
John Updike zijn eerste Pulitzer Prize won.
Dan is het bijna 25 jaar wachten
op Gilead (2004) en de definitieve doorbraak in het literaire pantheon
van de Amerikaanse literatuur met de Pulitzer Prize for fiction 2005. Centraal
staat één lange brief, een spiritueel testament dat de predikant John Ames kort
voor zijn overlijden aan zijn zevenjarig zoontje richt. De niet bij naam
genoemde jongen uit zijn (tweede) huwelijk met zijn grote liefde Lila staat
symbool voor een nieuwe generatie.
Ames gaat in op de invloed van een
christelijke geloofsovertuiging op het leven van een individu. Het draait niet
zozeer rond het volgen van de neergeschreven regels, maar om het op de proef
stellen van de persoon en zijn geloof. Daarbij staan moraliteit, gemeenschapsgevoel
en zin voor vergeving centraal. Door uitvoerig het religieuze ambt van zijn
vader en grootvader te beschrijven, krijgen we een heel divers gekleurd historisch
beeld van Amerikaanse protestantse spiritualiteit.
De roman Thuis (2008) werd
bekroond met de Orange Prize 2009 en stond op de shortlist van de National Book
Award 2008. John Ames’ vriend en collega-predikant Robert Boughton ligt op
sterven. Hij wordt bijgestaan door zijn dochter Glory; ze is gescheiden en keerde terug om voor haar vader te zorgen. Maar Robert hunkert naar de langverwachte
terugkeer van zijn geliefde zoon Jack, tevens het petekind van John Ames. Jack,
het zwarte schaap van de familie, vertrok twintig jaar geleden, nadat hij een
plaatselijk meisje zwanger maakte.
John Ames liet eerder al zijn
licht schijnen op zijn petekind in Gilead, maar in Thuis is
het zijn zus Glory die het relaas brengt en als bemiddelaar optreedt in de
confrontatie tussen Jack en zijn stervende vader. Zo wordt ze
meegetrokken in een ‘geestelijke strijd, waarbij de grens tussen goed en kwaad
vanuit tegengestelde perspectieven wordt uitgelijnd’. Het begrip ‘schuld’ staat
centraal in een dramatische en confronterende zoektocht naar wat ten gronde ligt
aan de familiale ontsporing.
Met Lila haalt Marilynne
Robinson na Thuis voor de tweede maal een finaleplaats voor de National
Book Award for Fiction. Hoofdpersonage en verteller Lila is een verwaarloosd
kind dat tijdens de depressiejaren onder de hoede van de zwerfster Doll de
staat Iowa doorkruist en een rudimentaire opleiding krijgt. Uiteindelijk komt
ze in een bordeel terecht, weet te ontsnappen en komt toevallig in Gilead
terecht.
Daar ontmoet ze de oudere
predikant John Ames, met wie ze een sterke band ontwikkelt. Ze huwen en krijgen
een zoon, zodat Lila haar levenslange droom voor een vast bestaan in vervulling
gaat. Toch zijn man en vrouw door verlies en lijden getekend,
eenzame zielen die in hun samenzijn een vorm van verlossing vinden. In haar
eenvoud, inzicht, tolerantie en vriendelijkheid wordt Lila de poëtische verbeelding
van naastenliefde.
Wat
lang als een trilogie bekend stond en met Jack tot een vierluik uitgroeide, is
eigenlijk een verzameling van niet-chronologische, symbiotische romans, die evenwel los
van elkaar gelezen kunnen worden. De locatie en zijn bewoners lijken een eigen bestaan te leiden, los van de
schrijver. Telkens als een boek afgerond is wordt Robinson overmand door een
gevoel van verlies, zodat ze steeds opnieuw terugkeert naar haar geliefde
creaties.
Jack, als verloren zoon van predikanten (vader en peetvader), valt diep en wordt met
alle zonden overladen. Een rondzwervende eenzaat doortrokken van poëzie en
alcohol, waarin een goed hart doorschemert. Tijdens zijn verblijf in St Louis valt
Jack voor de jonge Afro-Amerikaanse Della, een vrome lerares en dochter van een
gerespecteerde bisschop. Op basis van gedeelde emoties en levensvragen, groeit
er een tot mislukken gedoemde band tussen beiden.
De
liefde tussen blank en zwart staat per definitie buiten de maatschappij in de jaren
vijftig van de Verenigde Staten. Maar los van de segregatie ziet ook de vader
van Della weinig toekomst voor zijn dochter in een blanke zwerver als Jack. Het
zijn de verborgen, in duister gehulde dialogen tussen Jack en Della die dit
boek kenmerken, een stijlbreuk met de meer essayistisch gekleurde voorgaande
romans.
Marilynne Robinson: Jack, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2020, 300 p. ISBN 9789029542647. Vertaling van Jack door Ton Heuvelmans. Distributie L&M Books
Marilynne Robinson: Wat doen wij hier?, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2018, 320 p. ISBN 9789029524407. Vertaling van What Are We Doing Here? door Ton Heuvelmans. Distributie L&M Books
Marilynne Robinson: De gegevenheid der dingen, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2016, 343 p. ISBN 9789029510080. Vertaling van The Givenness of Things. Distributie L&M Books
Marilynne Robinson: Lila, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2015, 268 p. ISBN 9789029538749. Vertaling van Lila door Janine Van der Kooij. Distributie L&M Books
Marilynne Robinson: Thuis, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2015, 343 p. ISBN 9789029539586. Vertaling van Home door Ronald Vlek. Distributie L&M Books
Marilynne Robinson: Gilead, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2016, 319 p. ISBN 9789029510158. Vertaling van Gilead door Henk Schreuder. Distributie L&M Books
deze pagina printen of opslaan