Vertaald proza

BOEKEN NR. 9, NOVEMBER 2021

Olga Ravn: Het personeel

door Elisabeth Francet

 Een langzame explosie
 
'Wanneer de dromen begonnen zijn? Waarschijnlijk na de eerste paar weken.' 'Jullie hebben me geschapen, me taal gegeven, en nu zie ik jullie fouten en jullie tekortkomingen.' 'Ik leef, zoals getallen leven.' 
Op het zesduizendste ruimteschip leggen mensen en androïdes verklaringen af voor een achtkoppige onderzoekscommissie. Om de werkomstandigheden en de onderlinge verhoudingen tussen de personeelsleden in kaart te brengen, ondervragen de commissieleden zowel menselijke als mensachtige werkers. Aan boord bevinden zich drie groepen: mensen, mensachtigen en voorwerpen. De voorwerpen werden gevonden op een nabije planeet en zijn in afzonderlijke ruimtes ondergebracht. Het leven op het schip wordt volledig beheerst door werk. Er heerst een strikte orde en het arbeidsproces verloopt volgens het boekje. Gaandeweg zullen de getuigenverklaringen daar verandering in brengen.
 
De Deense Olga Ravn situeert haar jongste roman op vele lichtjaren van de aarde. Het personeel stond op de shortlist van de 2021 International Booker Prize en werd zopas door Michal van Zelm loepzuiver naar het Nederlands vertaald. Wat op het eerste gezicht een bundel getuigenverklaringen is, ontpopt zich tot een poëtisch-filosofische vertelling, die de betekenis van het mens-zijn en het begrip bewustzijn onderzoekt. Tegelijk is Het personeel een kritische reflectie op onze obsessie met productiviteit.
 
Aanvankelijk tast de lezer in het duister. Hij wordt midden in een plot gegooid, waar ogenschijnlijk geen touw aan vast te knopen valt. De getuigen spreken in raadselachtige termen en reageren – vaak tot hun eigen verbazing – nogal geëmotioneerd op de vragen van de onderzoekers. De een zegt zus, de ander zo. Wie spreekt de waarheid? Omdat de lezer op dat moment nog geen benul heeft van wat de commissie wil achterhalen, begint ie zelf te speculeren. Zou het iets met de psyche, gevoelens onder het personeel te maken hebben? Mondjesmaat worden flarden informatie aangereikt, in een wirwar van puzzelstukjes. Wat kan de nieuwsgierige lezer anders dan met volle aandacht verder lezen?
 
Een en ander wordt verduidelijkt aan de hand van de functies en specifieke taken van de getuigen, hun onderlinge werkrelaties en de indeling van het schip. 'Zij die geboren zijn en zullen sterven' en 'zij die geschapen zijn en niet zullen sterven' zijn voorgeprogrammeerd of getraind om datgene uit te voeren waarvoor ze bedoeld zijn. Op de geslachtsorganen na, zijn mensen en mensachtigen niet van elkaar te onderscheiden. Afwisselend bewonderen, wantrouwen en minachten ze elkaar. Vrijwel alle getuigen koesteren twijfels omtrent de eigen existentie.
 
'Voor mij is juist iets wat nooit doodgaat en wat nooit van vorm verandert beangstigend. Daarom ben ik er ook trots op mens te zijn'.
 
Voorts zijn er de voorwerpen, vaak oervormen, met hun melkblauwe gloed. Ze stralen, zweten, zuchten en brengen een zoemend geluid voort. Ze lijken uit dromen afkomstig te zijn en fascineren door hun vermogen om intense zinnelijke gewaarwordingen op te wekken. Hun geuren verspreiden zich als tentakels over het schip. Getuige 030: 'Ik vind het moeilijk voor te stellen dat de voorwerpen in de ruimtes geen gevoelens zouden hebben, ook al hebben jullie me dat wijsgemaakt'. Stiekem gaan bemanningsleden innig contact aan met zo'n voorwerp. Ze stoppen het in hun mond of houden het tijdens hun slaap in de hand geklemd. Kan je een voorwerp liefhebben?
 
Emotionele reactiepatronen onder het personeel raken tijdens de ondervragingen grondig verstoord. Androïdes beginnen te insinueren, mensen vluchten in hun herinneringen. Sommigen getuigen dat ze het benauwd krijgen van hun 'extensies', hologramachtige digitale uitwassen. De een vraagt zich af: 'ben ik menselijk?' De ander: 'ben ik nog menselijk?' Zowat alle ondervraagden kampen met existentiële en ethische vragen. De droom speelt een cruciale rol in hun getuigenissen. Ook mensachtigen beweren intens te dromen wanneer ze worden 'uitgezet'. Waaraan kan je hun plotse zwijgzaamheid toeschrijven? Kan een machine een bewustzijn ontwikkelen?
 
Hoewel ze beweren dat ze er louter zijn om te observeren, voeden de commissieleden angst en wantrouwen onder het personeel, waardoor de loyaliteit ten aanzien van de organisatie danig op de proef wordt gesteld. Een ontwrichtend psychisch en emotioneel proces is in gang gezet. De mensachtigen raken bezwaard met gevoelens die ze niet kunnen duiden. De mensen beseffen dat ze aangestuurd worden en gaan gebukt onder hun herinneringen. Bijna onmerkbaar komen de twee groepen tegenover elkaar te staan. Wat te doen? De commissie tracht een oplossing te bedenken voor de explosieve situatie, al was het maar om de toekomst van de kostbare voorwerpen veilig te stellen.
 
Kun je het de gedesoriënteerde werkers kwalijk nemen dat ze hun lot in eigen handen nemen? Wat betekent het immers nog om mens te zijn in een ontmenselijkte wereld of androïde in een teloorgaande mensenwereld? Het personeel van Olga Ravn leest als 'een langzame explosie'. Het heeft door de stijl, opbouw en aanzwellende lyriek iets weg van een muziekstuk dat de ruimte en de oneindigheid in wordt gekatapulteerd, het onbekende en onbestemde tegemoet. Het doet denken aan Kubricks meesterwerk 2001, A Space Odyssey. Hartverscheurend en indrukwekkend visualiseert en bezingt Ravn zowel het verlies van menselijkheid als het verwerven ervan. Onvergetelijk, mede dankzij de prachtige ontknoping.
 
Olga Ravn: Het personeel, Das Mag, Amsterdam 2021, 136 p. ISBN 9789493248137. Vertaling van De ansatte door Michal van Zelm

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri