Een langzame explosie
'Wanneer de dromen begonnen zijn? Waarschijnlijk na de eerste paar weken.' 'Jullie hebben me geschapen, me taal gegeven, en nu zie ik jullie fouten en jullie tekortkomingen.' 'Ik leef, zoals getallen leven.'
Op het zesduizendste ruimteschip leggen mensen en androïdes verklaringen
af voor een achtkoppige onderzoekscommissie. Om de werkomstandigheden en de
onderlinge verhoudingen tussen de personeelsleden in kaart te brengen,
ondervragen de commissieleden zowel menselijke als mensachtige werkers. Aan
boord bevinden zich drie groepen: mensen, mensachtigen en voorwerpen. De
voorwerpen werden gevonden op een nabije planeet en zijn in afzonderlijke ruimtes
ondergebracht. Het leven op het schip wordt volledig beheerst door werk. Er
heerst een strikte orde en het arbeidsproces verloopt volgens het boekje.
Gaandeweg zullen de getuigenverklaringen daar verandering in brengen.
De Deense Olga Ravn
situeert haar jongste roman op vele lichtjaren van de aarde. Het personeel
stond op de shortlist van de 2021 International Booker Prize en werd zopas door
Michal van Zelm loepzuiver naar het Nederlands vertaald. Wat op het eerste
gezicht een bundel getuigenverklaringen is, ontpopt zich tot een
poëtisch-filosofische vertelling, die de betekenis van het mens-zijn en het
begrip bewustzijn onderzoekt. Tegelijk is Het personeel een kritische
reflectie op onze obsessie met productiviteit.
Aanvankelijk tast de lezer in
het duister. Hij wordt midden in een plot gegooid, waar ogenschijnlijk geen
touw aan vast te knopen valt. De getuigen spreken in raadselachtige termen en
reageren – vaak tot hun eigen verbazing – nogal geëmotioneerd op de vragen van
de onderzoekers. De een zegt zus, de ander zo. Wie spreekt de waarheid? Omdat
de lezer op dat moment nog geen benul heeft van wat de commissie wil
achterhalen, begint ie zelf te speculeren. Zou het iets met de psyche,
gevoelens onder het personeel te maken hebben? Mondjesmaat worden flarden
informatie aangereikt, in een wirwar van puzzelstukjes. Wat kan de
nieuwsgierige lezer anders dan met volle aandacht verder lezen?
Een en ander wordt
verduidelijkt aan de hand van de functies en specifieke taken van de getuigen,
hun onderlinge werkrelaties en de indeling van het schip. 'Zij die geboren zijn
en zullen sterven' en 'zij die geschapen zijn en niet zullen sterven' zijn
voorgeprogrammeerd of getraind om datgene uit te voeren waarvoor ze bedoeld zijn.
Op de geslachtsorganen na, zijn mensen en mensachtigen niet van elkaar te
onderscheiden. Afwisselend bewonderen, wantrouwen en minachten ze elkaar.
Vrijwel alle getuigen koesteren twijfels omtrent de eigen existentie.
'Voor mij is juist
iets wat nooit doodgaat en wat nooit van vorm verandert beangstigend. Daarom
ben ik er ook trots op mens te zijn'.
Voorts zijn er de voorwerpen,
vaak oervormen, met hun melkblauwe gloed. Ze stralen, zweten, zuchten en
brengen een zoemend geluid voort. Ze lijken uit dromen afkomstig te zijn en
fascineren door hun vermogen om intense zinnelijke gewaarwordingen op te
wekken. Hun geuren verspreiden zich als tentakels over het schip. Getuige 030:
'Ik vind het moeilijk voor te stellen dat de voorwerpen in de ruimtes geen
gevoelens zouden hebben, ook al hebben jullie me dat wijsgemaakt'. Stiekem gaan
bemanningsleden innig contact aan met zo'n voorwerp. Ze stoppen het in hun mond
of houden het tijdens hun slaap in de hand geklemd. Kan je een voorwerp
liefhebben?
Emotionele
reactiepatronen onder het personeel raken tijdens de ondervragingen grondig
verstoord. Androïdes beginnen te insinueren, mensen vluchten in hun
herinneringen. Sommigen getuigen dat ze het benauwd krijgen van hun 'extensies',
hologramachtige digitale uitwassen. De een vraagt zich af: 'ben ik menselijk?'
De ander: 'ben ik nog menselijk?' Zowat alle ondervraagden kampen met
existentiële en ethische vragen. De droom speelt een cruciale rol in hun
getuigenissen. Ook mensachtigen beweren intens te dromen wanneer ze worden
'uitgezet'. Waaraan kan je hun plotse zwijgzaamheid toeschrijven? Kan een
machine een bewustzijn ontwikkelen?
Hoewel ze beweren dat ze er
louter zijn om te observeren, voeden de commissieleden angst en wantrouwen
onder het personeel, waardoor de loyaliteit ten aanzien van de organisatie
danig op de proef wordt gesteld. Een ontwrichtend psychisch en emotioneel
proces is in gang gezet. De mensachtigen raken bezwaard met gevoelens die ze
niet kunnen duiden. De mensen beseffen dat ze aangestuurd worden en gaan gebukt
onder hun herinneringen. Bijna onmerkbaar komen de twee groepen tegenover
elkaar te staan. Wat te doen? De commissie tracht een oplossing te bedenken
voor de explosieve situatie, al was het maar om de toekomst van de kostbare
voorwerpen veilig te stellen.
Kun je het de gedesoriënteerde werkers kwalijk nemen dat ze
hun lot in eigen handen nemen? Wat betekent het immers nog om mens te zijn in
een ontmenselijkte wereld of androïde in een teloorgaande mensenwereld? Het personeel van Olga Ravn leest als 'een langzame
explosie'. Het heeft door de stijl, opbouw en aanzwellende lyriek iets weg van
een muziekstuk dat de ruimte en de oneindigheid in wordt gekatapulteerd, het
onbekende en onbestemde tegemoet. Het doet denken aan Kubricks meesterwerk 2001,
A Space Odyssey. Hartverscheurend en indrukwekkend visualiseert en
bezingt Ravn zowel het verlies van menselijkheid als het verwerven ervan.
Onvergetelijk, mede dankzij de prachtige ontknoping.
Olga
Ravn: Het personeel, Das Mag, Amsterdam 2021, 136 p. ISBN 9789493248137. Vertaling
van De ansatte door Michal van Zelm
deze pagina printen of opslaan