Vertaald proza

BOEKEN NR. 10, DECEMBER 2021

Elias Canetti: Het martyrium

door Erik de Smedt

Er zijn weinig romans die beginnen met zo'n open en hoopgevend gesprek als Die Blendung (1935) van Elias Canetti, een dialoog tussen een weetgierig jongetje en een geleerde sinoloog, voor het uitstalraam van een boekhandel waar beiden geïnteresseerd staan te kijken. Weinig romans spreiden vervolgens zo'n pandemonium van boosaardigheid, egoïsme, misverstand en verblinding tentoon als dit boek. De Nederlandse vertaling van Jacques Hamelink uit 1967, Het martyrium, kent dit jaar haar achtste druk.  

Het hoofdpersonage Peter Kien is een wereldvreemde boekengeleerde, eigenaar van een reusachtige bibliotheek die de grenzen van zijn denken en voelen afbakent, een 'hoofd zonder wereld'. Hij trouwt met z'n huishoudster Therese, van wie hij denkt dat ze om boeken geeft maar die het in feite op zijn geld heeft voorzien. Als ergens een huwelijk een hel wordt, is het hier. Ze praten voortdurend langs elkaar heen, menen elkaar te begrijpen en zelfs te doorzien, maar leven in feite in de cocon van hun eigen obsessies.
 
In het tweede deel wordt Kien, die door Therese aan de deur is gezet, ondergedompeld in een 'hoofdloze wereld', een half tot geheel crimineel milieu waarin de gewiekste dwerg Fischerle de plak zwaait over een bende valse bedelaars, geweldenaars, hoeren en idioten. Hoe ook het slechtste met woorden kan worden gelegitimeerd, blijkt uit de staccatostijl van korte zinnetjes waarmee hier iedereen zijn gelijk tracht te halen. Pas in het derde deel, 'de wereld in het hoofd', lijkt er met Peters broer, de psychiater Georges Kien, een menselijk personage op te duiken. Hij leeft zich in de patiënten die hem zijn toevertrouwd in, bewondert hen zelfs omdat hij beseft hoe verstard de 'normale' wereld is. Hij brengt zijn broer terug naar diens biotoop, de bibliotheek, maar daar blijkt pas goed tot welke catastrofe de verwarrende confrontatie van wereldvreemd intellect en blinde levensdrift leidt.
 
Het martyrium, zoals vertaler Jacques Hamelink met de hem typerende creatieve vrijheid de titel heeft vertaald, is een van de allergrootste romans van de 20ste eeuw. De korte, soms bijna kinderboekachtige zinnetjes zijn Canetti's stijlmiddel om de verblinde zekerheid, de geborneerdheid van zijn personages tot uiting te brengen. Elk personage spreekt zijn eigen taal, met zijn eigen clichés, obsessies en vooroordelen. Dat maakt het lezen van dit boek tot een uitzonderlijke, maar soms ook kwellende ervaring. Canetti's wereld is het negatief van een menselijke samenleving, de ontkenning van al wat beschaving en inspanning aan laagheid in de mens zouden moeten onderdrukken.
 
Men heeft Die Blendung in dat opzicht ook als een kritische parabel over het politieke onheil van de jaren 1930 en '40 gelezen, maar de satirische kracht van de roman reikt veel verder. Tevens blijkt hoeveel van de latere Canetti in zijn eerste werk al embryonaal aanwezig is. Het 'akoestische masker' van ieder personage, de eenzijdige zelfbeperking van de latere satirische karakterschetsen, de ongehoorde inleving in de fenomenen massa, geweld en macht, de eruditie en de scherpe mensenkennis van de aantekeningen.
 
De vertaling uit 1967 heeft nauwelijks iets van haar elan ingeboet, maar het was toch goed geweest enkele ongerechtigheden of te grote vrijheden te verbeteren. Na de hoopgevende begindialoog lees je bijvoorbeeld: ‘Hij [de jongen] had met Kien te doen.’ In het Duits staat er ‘Kien tat er leid’ en dat betekent net het omgekeerde: ‘Kien had met hem te doen.’  
 
Met een nawoord van Maarten Asscher.
 
Elias Canetti: Het martyrium, Athenaeum, Polak & Van Gennep, Amsterad 2021, 558 p. ISBN 9789025308896. Vertaling van Die Blendung door Jacques Hamelink. Distributie L&M Books

deze pagina printen of opslaan