Vertaald proza

BOEKEN NR. 2, FEBRUARI 2022

Ingeborg Bachmann: Verzamelde verhalen

door Carl De Strycker

Nee, Bachmann lezen is geen genot  

Wie de Verzamelde verhalen van Ingeborg Bachmann koopt, krijgt veel. Heel veel. Niet alleen de twee tijdens het leven van de auteur gepubliceerde bundels Het dertigste jaar en Simultaan (die eerder al in het Nederlands verschenen waren, maar al jaren enkel nog antiquarisch te vinden), maar ook een verzameling vroege en verspreid gepubliceerde verhalen, een tekst uit de nalatenschap en een fragment dat een passage uit de grote roman Malina zou kunnen zijn. Verzameld betekent hier echt wel: compleet. En dat geheel wordt ook nog eens voorafgegaan door een inleiding van vertaler Paul Beers en afgesloten met een nawoord van Bachmann-kenner Ingeborg Dusar. Dat is een terecht monumentale uitgave van een van de allerbelangrijkste naoorlogse Oostenrijkse schrijvers die, ondanks belangrijke voorsprekers als Joke Hermsen en Charlotte Van den Broeck, nog te onbekend is in ons taalgebied.
 
Dat heeft er natuurlijk mee te maken dat dit topzware literatuur is. Bachmann – zelf een uiterst getormenteerde persoonlijkheid – lezen, daar word je niet vrolijk van, en vlot lezen doet haar proza ook al niet. Zij voert stuk voor stuk gekwelde zielen op, die worstelen met het bestaan. Heel vaak kruipt de auteur in het hoofd van de vertwijfelde personages, die stuk voor stuk in een crisissituatie belanden. In het titelverhaal van Het dertigste jaar, bijvoorbeeld, beseft een jongeman plots dat met zijn dertigste verjaardag het onbevangen leven voorbij is:
 
‘Als iemand zijn dertigste jaar in gaat, zal men hem nog steeds jong noemen. Maar hij zelf, hoewel hij geen veranderingen aan zichzelf kan ontdekken, wordt onzeker; hij heeft het gevoel dat het hem niet meer past zich jeugdig te gedragen.’
 
Vijfendertig bladzijden later is hij helemaal ten onder gegaan aan die vaststelling.
 
Wat mij betreft het ontroerendste verhaal is ‘Alles’, waarin een man herinneringen ophaalt aan de opvoeding van zijn zoontje dat enige tijd geleden omgekomen is bij een ongeval. Hij komt tot het besef dat hij zijn eigen existentiële crisis op het jongetje heeft uitgewerkt en daarbij zowel de band met zijn kind als met zijn vrouw verloren is. Het is een fijnzinnig psychologisch uitgewerkte zelfanalyse die bijzonder hard en confronterend is. Of neem het verhaal ‘Een Widermuth’, waarin een rechter moet oordelen over de moord die een man met dezelfde naam als hij gepleegd heeft op diens vader. Midden tijdens het proces stort de rechter met een schreeuw in. De zaak dwingt hem zich te verhouden tot zijn eigen vader die er een absoluut waarheidsbegrip op nahield, iets waar hij een probleem mee heeft. De moord die zijn naamgenoot letterlijk pleegde, triggert voor hem dan ook een symbolische vadermoord, wat hem tot waanzin drijft.
 
Psychologische problemen, (taal)filosofische kwesties en een vaak poëtische formulering – vóór deze bundel verhalen had Bachmann voornamelijk gedichten gepubliceerd – zorgen ervoor dat elk van deze verhalen zware kost is. Maar wel van een ongeëvenaarde kwaliteit. Wie bereid is traag te lezen wordt getroffen door de vraagstukken die Bachmann hier opwerpt en vlijmscherp analyseert.
 
Eigenlijk geldt voor Simultaan hetzelfde als voor Het dertigste jaar: ook hier worden personages gevolgd die op een kritiek punt in hun leven staan, maar hier is af en toe wel plaats voor wat ironie. De problemen die behandeld worden, zijn minstens even ernstig, de toon is iets lichter. En opvallend: de hoofdpersonages zijn nu allemaal vrouwen.
 
In het titelverhaal uit deze bundel volgen we tolk Nadja die samen met een man die ze tijdens haar werk in Rome ontmoet een reisje naar Calabrië maakt. Dat wordt een totale mislukking. Niet alleen wordt ze geplaagd door herinneringen aan haar mislukte liefdesrelaties, de man blijkt ook nog eens een klootzak te zijn. Die destabiliserende omstandigheden leiden tot een aanval van hoogtevrees en uiteindelijk ook tot taalverlies – zij, die de talen zonder een handomdraai zomaar kan omzetten, wordt geconfronteerd met een Bijbelpassage die ze niet vertaald krijgt. Haar taal en haar innerlijk raken verbrijzeld; de trip met deze zoveelste onbetrouwbare man ruïneert haar.
 
Minstens zo tragisch is het verhaal ‘O gelukkige ogen’, waarin de slechtziende Miranda voorvoelt dat haar geliefde haar zal verlaten. Zo slecht haar ogen werken, zo goed doorziet ze de situatie. Haar weigering om haar bril te dragen, is een ultieme poging om zichzelf te beschermen tegen het vernietigende inzicht, maar als ze hem toevallig met zijn nieuwe vlam in een koffiehuis treft en ze geschokt snel de zaak wil verlaten, loopt ze door de glazen deur. De destructie is compleet: ‘terwijl ze onder een hagel van glasscherven wordt bedolven, en terwijl ze het nog warmer krijgt van het tegen de grond slaan en van het bloed dat uit haar mond en neus spuit’. Net zoals in haar Todesarten-Projekt, de onvoltooide romancyclus, laat de auteur haar personages hier letterlijk of symbolisch sterven. Het leven is bij Bachmann niet gewoon intriest, maar fataal – in het licht van haar eigen biografie en noodlottige einde een extra wrange conclusie.
 
Alleen al omdat het boek deze twee onmiskenbare hoogtepunten uit de Duitse literatuur opnieuw beschikbaar maakt in het Nederlands is dit boek de moeite – er bestaat in de Nederlandse literatuur geen werk met dezelfde intensiteit en luciditeit als het op de analyse van persoonlijke crises aankomt. Maar bovendien krijg je ook nog de na Bachmanns dood samengestelde bundel Het veer. Nu ja, het is geen toegift, want hij wordt opgenomen voor de bij leven gepubliceerde bundels en dat is enigszins jammer. Zeker zie je aanzetten van het grotere werk en thema’s die terugkeren in de grote verhalen – maar die zie je natuurlijk pas achteraf. In die zin ware het slimmer geweest deze studies en losse verhalen aan het einde op te nemen voor de hard core fans.
 
Hetzelfde geldt voor de twee korte verhalen die als ‘Deel drie’ tussen Het dertigste jaar en Simultaan zijn opgenomen. Die zijn boeiend om Bachmanns schrijverschap en evolutie te begrijpen, zeker interessant voor de kenner, maar toch eerder literatuur-historisch dan inhoudelijk pregnant. En dan zijn er nog die andere extraatjes. Paul Beers houdt ervan om zijn vertalingen in te leiden – zie ook de door hem vertaalde bundel De Amerikaanse bril van Robert Menasse – en daarbij te focussen op zijn eigen rol. Natuurlijk is zijn verdienste enorm als vertaler en voorvechter van deze belangrijke auteurs, maar zijn interesse voor de publicatiegeschiedenis in het Nederlands (ook nog eens aan het einde van het boek met nóg twee bladzijden over de receptie van de vertalingen) is voor de doorsnee lezer toch wat specialistisch. De korte biografische schets en de typeringen van Bachmanns werken zijn dan weer bijzonder accuraat en vormen een goeie leeswijzer.  
 
Het nawoord op zijn beurt is tegelijk te weinig en te veel. Te weinig omdat Ingeborg Dusar enkel ingaat op Simultaan (waarop ze gepromoveerd is) en daarbij slechts zijdelings aan de andere verhalen refereert; te veel omdat ze in erg kort bestek wel erg vergaande interpretaties voorstelt die ze natuurlijk op basis van jarenlange studie kan maken.
 
Nee, Bachmann lezen is geen genot. Haar proza vergt inspanning en bovendien moet je tegen een stootje kunnen, want wat ze beschrijft is vaak genadeloos en van een enorme tristesse. Maar tegelijk ken ik geen werk waarin verschillende vormen van pijn en psychologisch lijden zo invoelend en diepgaand worden beschreven.
 
Ingeborg Bachmann: Verzamelde verhalen, Koppernik, Amsterdam 2021, 456 p. ISBN 9789083089850. Vertaling uit het Duits door Paul Beers

deze pagina printen of opslaan