Nederlands proza

BOEKEN NR. 3, MAART 2022

Marten Toonder: Beste vrienden / De maanblaffers

door Jen de Groeve

De Nederlandse stripauteur Marten Toonder (1912-2005) heeft een gigantisch succesverhaal geschreven, dat in 1941 begon toen Heer Bommel en Tom Poes voor het eerst optraden als de hoofdfiguren van een krantenstrip. Ze zullen over de jaren heen in zowat vijftig kranten verschijnen. Als in 1998 het laatste Bommel-verhaal verschijnt, betekent dat geenszins het einde van het succes. ‘Het beste van’-edities en thema-uitgaven, luxe-uitgaven op groot formaat, documentaires, luisterboeken… volgen met grote regelmaat.  

Olivier B. Bommel en Tom Poes hebben in Vlaanderen misschien niet de bekendheid en status die ze in Nederland hebben, maar ook hier zijn ze lang geen onbekenden, vooral dankzij de 43 literaire paperbacks van De Bezige Bij, waarin sinds 1967 alle 177 tekststrips (twee kolommen tekst met de prenten in een band erboven) uit de kranten zijn opgenomen. De paperbacks zijn voor het overgrote deel uit de handel, maar de uitgever startte in 2006 met twee nieuwe reeksen, zeer smaakvol uitgegeven in oblongformaat en met linnen band, de ene met de Avonturen van Tom Poes (met donkerrode band), beginnend met de vroegste verhalen, waarin overigens ook Heer Bommel zijn rol speelt, de andere met ‘Alle verhalen van Olivier B. Bommel en Tom Poes’ (blauwe band). Een groot voordeel ten opzichte van de paperbacks – waarmee De Bezige Bij het literaire karakter van de strips onder de aandacht wilde brengen – is dat in deze oblongs de prenten veel beter tot hun recht komen. En het Bommel-oeuvre blijft maar inspireren tot nieuwe uitgaven.
 


In 2021 was het precies tachtig jaar geleden dat Tom Poes een krantenfiguur werd. In Beste vrienden zijn twee ‘oerverhalen’ verzameld, namelijk de derde en de vijfde strip die in 1941 in De Telegraaf verschenen. Op de cover een tekening van de latere Bommel en Tom Poes die diaatjes van hun vroege avonturen zitten te bekijken. ‘Tom Poes in de tovertuin’ is het verhaal waarin Heer Bommel voor het eerst zijn opwachting maakt, om gaandeweg Tom Poes als hoofdpersoon te gaan vervangen. In ‘De drakenburcht’ wordt de oude Schicht geïntroduceerd, Bommels aftandse automobiel, die 58 jaar lang, tot het allerlaatste verhaal zal blijven rijden.  
 
Beide verhalen zijn duidelijk op een kinderpubliek gericht: avonturen beleven, waarbij de slimme Tom Poes Bommel keer op keer uit de problemen moet redden, dat is waar het om gaat. Ze zijn nog zeer onvolmaakt deze Tom Poes-verhalen, tonen weinig subtiliteit in prenten en tekst, maar ze houden een mooie belofte in. Deze vroege verhalen zijn eigenlijk alleen interessant voor wie weet hoe de Bommel-saga gegroeid is. Een avontuur zal 57 jaar lang in elk verhaal de aanzet blijven, tovenaars, heksen en andere fantastische wezens blijven altijd Bommels pad kruisen, maar vanaf de jaren 1950 zal Toonder zijn hoofdpersoon zowel als zijn verhalen een volwassener karakter geven.
 
Het is boeiend om vast te stellen hoe in die vroege verhalen al de kiem zit van de latere literaire Bommelstrips, die vanaf het einde van de jaren 1950 en gedurende zowat de hele jaren 1960 hun kwalitatieve hoogtepunt kenden. Gaandeweg gaan de kinderlijke toon en taal er uit, worden verhaal en filosofie complexer en boeiender. Zelden gaat het verhaal nog in rechte lijn van probleem naar oplossing. Toonder schept onsterfelijke personages als magister in de zwarte kunsten Hokus Pas (‘Schaduw en padden op het pad van de wereld.’), de sinistere wetenschapper Sickbock (‘Komaan! In de wetenschap kan fatsoen geen rol spelen.’), bovenbaas Amos W. Steinhacker ('zeg maar AWS’)…, en laat in briljante satires een groot inzicht in de menselijke psyche en de maatschappelijke structuren zien.
 
De intelligente vermenging van het imaginaire met realiteit, de beeldrijke Toonder-taal (‘Wat een noppig natschutsel heb je daar’, zei hij bewonderend. ‘Een paar aplu’, verbeterde de ander. ‘Het is van Bommel. Die heeft een groot denkraam…’), de luimige scherts gepaard aan goed vermomde ernst zorgen voor een zeer onderhoudende lectuur. De naïeve, kinderlijke prenten van de eerste jaren zijn tegen het begin van de jaren 1970 geëvolueerd naar schitterende, gedetailleerd uitgewerkte beelden. Vooral Heer Bommel is met zeer veel subtiliteit en nuance gekarakteriseerd. In het wat uitgezakte berenlijf huist een kwetsbaar en innemend personage, tezelfdertijd gekenmerkt door een potsierlijk, opgeblazen sérieux.
 
Tijdloze verhalen zijn het én getuigend van een scherp inzicht. In de imaginaire wereld van Rommeldam zien we ons leven van vandaag weerspiegeld. Dat tonen de recente heruitgaven rond een actueel thema. Leven we vandaag in een milieu- en klimaatcrisis zonder weerga en dat door eigen toedoen? In 1971 meldde professor Sickbock in De ombrenger met trots bij zijn nieuwe uitvinding: 'In een handomdraai onderwerpen wij de gehele natuur aan ons oppermachtig verstand!' Zoals altijd zijn de gevolgen van Sickbocks meedogenloze wetenschap desastreus. In 2015 is het verhaal heruitgegeven in een eco-editie. De Bitcoin? Die heeft Marten Toonder in 1965 al bedacht: zijn verhaal De Pasmunt – absoluut een van zijn beste -- is in 2018 heruitgegeven als speciale bitcoineditie. In 2020 verscheen, met de Brexit als aanleiding, De unistand (1979) waarin de Verenigde Volkeren door geruzie uiteenvallen. Nog in 2020 was er een speciale Trump-editie van De Grote Barribal (1965) in aanloop naar de Amerikaanse presidentsverkiezingen: ‘Wat u niet begrijpt is onzin. Weg met die onzin.’ Met zulke zorgelijk herkenbare populistische kreten probeert de Grote Barribal (in werkelijkheid een dwerg met een minderwaardigheidscomplex, die Sickbock kan dienen in zijn kwalijke plannen) het volk te bespelen en de macht te grijpen in Rommeldam.

En nu is er dan een heruitgave van De maanblaffers (1967) in een ‘nepnieuwseditie’. Sickbock gaat dit keer ondergronds en smeedt zijn ongunstige plannen vanuit een rioolput. In Rommeldam komen plots al maar meer wakkere burgers opdagen, leden van de SOP (de Sociale Ontwaak Partij), die ieders ‘driftgraad’ willen meten om vast te stellen of ze misschien een maanblaffer zijn. Met Maanblaffers moet je voorzichtig zijn, ze zijn overal, goed vermomd en ze willen de macht grijpen, zo spreken de SOP-leden als uit één mond. De SOP’s zijn een creatie van Sickbock, Twitter-trollen avant la lettre. Een Bommel-verhaal eindigt altijd goed, maar vandaag kennen we complotdenken, desinformatie en misleiding, de kunst van manipulatie in een geëvolueerd stadium. ‘De Sickbock van de eenentwintigste eeuw Zuckerberg’ beheert een manipulatiemachine waar Toonders malafide wetenschapper jaloers zou op zijn, aldus Huib Modderkolk in zijn woord vooraf.
 
Beste vrienden (een hebbeding voor de fervente liefhebbers) is stijlvol uitgegeven in een gebonden editie, De maanblaffers is, zoals de andere thema-uitgaven, een kleine, sobere paperback. Het zijn twee zeer verschillende uitsneden uit een uniek oeuvre. Het mag te betreuren zijn dat de strapatsen uit de Toonderwereld tot op vandaag zo actueel zijn – ik kijk lichtelijk bezorgd uit naar de volgende thema-editie --, maar dat Toonders werk een nieuw publiek blijft vinden, is alleen maar goed nieuws.
 
Marten Toonder: Beste vrienden, De Bezige Bij, Amsterdam 2021, 80 p. : ill. ISBN 9789403148410
Marten Toonder: De maanblaffers, De Bezige Bij, Amsterdam 2021, 74 p. : ill. ISBN 9789403158716
 
Distributie Standaard Uitgeverij 

deze pagina printen of opslaan